Piše: Vlatko Sekulović
Da li je nacionalizam stvorio nacije ili su nacije nastale prije nacionalizma?
Ovo pitanje obradio je i cijenjeni sociolog Kišjuhas u svom nedavnom članku posvećenom naciji kao tvorevini ljudskog uma, te su u tom smislu nesporni zaključci da su nacije, kao i države ili zakoni, plodovi ljudskog uma, da ne postoji podjela na izmišljene i prirodne nacije, jer su, kako Kišjuhas navodi, sve nacije izmišljene.
Međutim, odgovor koji daje da je nacionalizam kao ideologija i politički pokret (uz državu) stvorio nacije zahtjeva podrobniju analizu, ostavljajući po strani i druga značenja ovog pojma poput stanja svijesti, simbolike nacije ili osjećanja (Brejli, Hejz, Konor).
Pojam nacije stariji je od nacionalizma i potiče od latinskog nasci iliti roditi se, odnosno nacio koje se može odnositi kako od koga je neko rođen, u smislu potomstva, tako i na mjesto gdje je neko rođen.
U tom smislu je nacija identitetski pojam, konkurentan sa pojmom narod i često se koriste kao sinonimi.
Zernato je u svom značajnom radu Nation: The History of a Word o semantici riječi nacija, ukazao na promjenu njenog značenja kroz vjekove.
U vrijeme starog Rima imala je pežorativno značenje, označavajući strance koji dolaze iz iste geografske regije (poput starogrčke ta ethne, ili jevrejske amamim), staleški ispod rimskih građana, dok su Rimljani koristili za sebe riječ populus (narod).
Tako se npr. Ciceron odnosio prema Jevrejima ili Sirijcima kao nacijama stvorenim da služe (nationes natae servituti).
Grupisanje pojedinaca po nacijama i u smislu samoodređivanja, prema teritorijalnoj ili jezičkoj pripadnosti, pojavljuje se u ranom srednjem vijeku kad se natio villae koristi za određivanje srodstva u okviru sela, a kasnije na srednjovekovnim evropskim univerzitetima, gdje se studenti organizuju u zajednice (nacije) prema jezičkom poreklu.
Tako je na univerzitetu u Parizu francuska nacija obuhvatala studente sa francuskog, italijanskog i španskog, a germanska sa njemačkog i engleskog govornog područja.
Korišćenjem na univerzitetima postepeno je nestajao pežorativni atribut ove riječi, a pridodat je prizvuk elitizma.
Prema uzoru formiranja nationes na univerzitetima, dolazi do formiranja nacija u okviru crkvenih savjeta katoličke crkve u XIII i XIV vijeku.
Predstavnici pojedinih zemalja su grupisani kao nacije zastupajući interese lokalne feudalne i crkvene aristokratije određene teritorije.
Ovaj elitistički način konstituisanja nacija očigledan je na primjeru koji navodi Monteskije u njegovom Duhu zakona: „Od prve dvije rase sastavljena je nacija, to jest gospodari i biskupi, a obični ljudi nisu je bili dio.“
Tako su na Ekumenskom savjetu u Konstanci 1414-1418, učesnici bili grupisani po nacijama, te je njemačka (germanska) nacija obuhvatala Njemce, Mađare, Poljake, Čehe (Bohemians) i Skandinavce, a Englezi i Francuzi su bili u okviru iste nacije.
Postoje i zapisi o korišćenju nacije kao etničke odrednice u XII i XIV vijeku, te se Velšani pominju kao nacija u opisu Bernarda, normanskog biskupa, upućenog papi oko 1140., kao i u Deklaraciji iz Arbroatha iz 1320. godine, u kom se aristokrate identifikuju kao pripadnici škotske nacije uz druge nacije: Jevreje, Grke, Britance, Pikte, Norvežane, Engleze…
U kasnom XV vijeku u Engleskoj se termini nation (natio), zemlja i narod (populo) koriste mahom kao sinonimi, a istovremeno se koristi termin plebs ili common people za one ljude koji ne čine dio nacije, za koji su važile pežorativne kvalifikacije „bijeda i siromaštvo omekšavaju karakter ljudi“ (Tomas Mor).
Tokom XVI i XVII vijeka ovaj pojam proširio se na čitav narod u smislu zajednice mišljenja dajući mu humanističko shvatanje zajednice slobodnih i jednakih ljudskih bića i razuma kao osnovne osobine čovjeka, te je nacionalnost pravo čovjeka po osnovu činjenice da je ljudsko biće (Grinfild).
U Francuskoj XV vijeka nacija je imala svoju funkciju i u sistemu državne vlasti i uređenja, te je kralj okupljao na savjet aristokrate, crkvene velikodostojnike i građanstvo organizovanih u šest nacija, a u XVIII vijeku korišćen je termin narod francuskih nacija.
Ovaj aspekt državnosti primjetan je i u aktu o miru iz Satu Mara 1711. godine, koji su potpisali s jedne strane Habsburška dinastija, a sa druge Mađarska nacija pod kojom su se podrazumijevali baroni, prelati i aristokrate Mađarske.
Dakle pojam kojim je jedna kulturna zajednica, Rimljani, označavala druge, tokom perioda od skoro hiljadu pet stotina godina, djelimično je promijenio i proširio svoje značenje, obuhvativši pored određivanja i samoodređivanje pripadnosti određenoj kulturnoj zajednici, dajući mu jednu aristokratsku crtu, kao i politički princip organizovanja društva.
Emancipatorski značaj pojma nacije, shvaćene u kantovskom smislu prosvjetiteljske emancipacije pojedinca i njegovog značaja kao ljudskog bića, a ne kao podanika, je jedan od faktora koji su doprinijeli njegovoj popularnosti, masovnoj upotrebi i identifikaciji, uz tehnološka otkrića i razvoj privrede (Anderson), industrijalizaciju (Gelner), te burnih događaja poput ratova i sukoba (Hačinson).
Nacionalizam s druge strane, kao pojam, jeste isključivo moderni fenomen.
Smit smješta nastanak ovog pojma pred kraj XVIII vijeka (Johan Gotfrid Herder, njemački filozof i Abbe’ Ogisten Baruel, francuski kontrarevolucionarni sveštenik), a u Engleskoj u 1836. godinu, kad je prvi put korišćen u teološkom smislu, kao doktrina božanski izabranih nacija.
Keduri smatra da je Fihte taj koji je, zloupotrebljavajući Kanta, najzaslužniji za formulisanje nacionalizma kao partikularističke ideologije.
Istorijski posmatrajući nacija nije pojmovno monopol jedne ideologije, niti se proces stvaranja država-nacija u XIX vijeku može smatrati posljedicom jedne ideologije, makar to bila i ona koja je taj pojam ugradila u svoj naziv, nacionalizam.
Nacija nije samo kategorija nacionalističke prakse (Smit), već i liberalizma i socijalizma, koji hronološki prethode nacionalizmu, ali ovi naciji ne daju značaj ključne vrijednosti, stava oko kojeg nema pogovora, jer su za prvu sloboda pojedinca, a za drugu jednakost ljudskih bića te vrijednosti (Vinsent, Fridan).
Međutim, za nacionalizam, ključni pojam, stav i vrijednost oko koga nema pogovora jeste nacija.
Nacionalizam kao ideologija je strukturno nesposoban da se nosi sa značajnim društvenim i političkim temama, te često i nije odvojena ideologija već popunjava mejstrim ideologije poput liberalizma, socijalizma i konzervativizma (Smit).
Anderson smatra da nacionalizam karakterišu sljedeći paradoksi: istovremena modernost i starost nacije, univerzalnost nacionalnosti spram njihovog nepopravljivog partikularizma, politička snaga spram filozofskog siromaštva i nekoherentnosti.
Bauman je u tom smislu istakao da je nacionalizam primjer primjene maksime deux poids, deux mesures (dvostrukih standarda), a Tili da su nacionalisti preduzetnici nacije.
Ortega i Gaset ističe da je formiranje nacija prethodilo nacionalizmu kao ideologiji, te predlaže drugačiji pristup od statičnog, plebiscitarnovog pristupa Renana.
Nacija kao projekat budućnosti ne zahtjeva prošlost, „ovu zahtjevaju filolozi“, koja je samo jedno od sredstava kojim se učvršćuje projekat budućnosti, a nacionalizam je ekskluzivnost i superiornost koja dolazi nakon formiranja nacija, patologija istorijskog procesa (Nern).
Ortega i Gaset na primjeru procesa formiranja nacija u Latinskoj Americi, koji su predvodile španske aristokrate poput Bolivara, uočava proces etnogeneze, u kom se vidi da zajednička prošlost, zajednički jezik, isto porijeklo nisu dovoljni da opstane jedna nacija, iz razloga što nije postojao uvjerljiv zajednički projekat budućnosti.
Tvrdnja da je nacionalizam kao ideologija doveo do formiranja nacije, nehotice ima efekat učvršćivanja ove ideologije koja naciji, umjesto liberalnog instrumenta emancipacije pojedinca, daje značaj kojim se podjarmljuje pojedinac, pretpostavljajući nekakvu kolektivnu emancipaciju ličnoj.
Ovaj značaj nacije u nacionalizmu lapidarno su definisali njemački nacionalisti XX vijeka, tezom da ako drugi narodi imaju pravo na samoopredjeljenje, onda to pravo ima i njemački narod, istovremeno potpuno eliminišući jednakost ljudi i pravo na samoopredjeljenje pojedinca kao univerzalnu moralnu osnovu tog prava na primjeru Jevreja.
Nacionalizam krije u sebi ne toliko stvaralački potencijal organizovanja ljudi u zajednice, koliko uništavajuću, mističnu moć (Mose, Kon), da ono što druge ideologije osmisle iskoristi radi ostvarenja svoje dogme po kojoj pojedinac živi isključivo za naciju koja jeste ili treba da bude dominantna, ako ne i vrhovna među ostalim nacijama, i ima pravo da preduzme agresivne akcije radi ostvarenja tog cilja (Šafer).