Na dvadesetu godišnjicu događaja od 5. oktobra u kojima je zbačen sa vlasti Slobodan Milošević, Srbija se suočava sa sličnim ili čak istim problemima kao i tada: krhke demokratske institucije, netolerantni javni govor, nepomirljive političke podjele, neriješeni nacionalni sporovi iz 1990-ih.
Na kraju, na vlast su se vratili bliski Miloševićevi saveznici iz 1990. Paradoks tranzicije u Srbiji je što je i sada, kao i uoči 5. oktobra 2000. godine stvorena situacija u kojoj je gotovo nemoguća promjena vlasti na regularnim izborima.
Kako je došlo do prevrata?
Opozicija je tokom 1990-ih pokušavala da ugrozi Miloševićevu vlast, mada je bila u neravnopravnom položaju.
Tadašnji režim je prvi put bio ozbiljnije uzdrman u demonstracijama 9. marta 1991., a potom pobjedom opozicije na lokalnim izborima u 40-tak velikih gradova 1996. godine, koju vlasti nisu u početku priznale. Uslijedili su tromjesečni protesti posle kojih su Lex specialisom potvrđeni izborni rezultati.
Nakon NATO bombardovanja i rata na Kosovu 1999. raste nezadovoljstvo građana i Vojislav Koštunica, kao kandidat opozicionog bloka DOS (Demokratska opozicija Srbije), pobjeđuje Slobodana Miloševića na izborima u Saveznoj Republici Jugoslaviji, 24. septembra 2000. godine.
Međutim, tadašnje vlasti su opet odbile da prihvate rezultate zbog čega su izbile masovne demonstracije koje su kulminirale 5. oktobra u Beogradu, nakon čega je Milošević priznao poraz.
Okolnosti pod kojima je do tada neprikosnoveni srpski lider pristao da se povuče i dan danas nisu u potpunosti poznate, ali su u mnogo čemu uticale na kasnije tokove u Srbiji koji su i dalje aktuelni.
Istoričarka Dubravka Stojanović kaže za Radio Slobodna Evropa (RSE) da se radilo o nekoj vrsti puča, mada ni to nije dovoljno objašnjenje.
“Zato što nijedan puč ili ograničena revolucija, kao što je bila recimo ruska, ne bi uspjela i bila dovoljna da to nije bilo zrelo u društvu. Postojala je zrela i razgranata opozicija koja je deceniju radila i pripremala taj teren. Naravno, nikako ne treba da zaboravimo teško nasljeđe ratova, sankcija, izolacije i na kraju bombardovanje koji su svi zajedno uticali na masovno raspoloženje naroda prema Miloševiću. Odnosno, sve ono što je dovelo do uspjeha opozicije na izborima 24. septembra 2000. godine”, ističe Stojanović.
Po njenim riječima, postavilo se pitanje kako potvrditi tu pobjedu pošto Milošević nije bio spreman da prizna poraz.
“Ima mnogo nagovještaja i o tome su svjedočili čak i neki generali poput (Nebojše) Pavkovića da su postojale naredbe da vojska krene na narod. Prema tome, postavlja se pitanje šta se desilo na ulicama 5. oktobra, što je za mene jedan od glavnih argumenata za tu tezu o puču. Naime, vrlo brzo je na ulicama Beograda došlo do tog čuvenog bratimljenja između policije i pripadnika vojske sa građanima”, kaže Stojanović.
Ona smatra da to osnažuje tezu “da su aparat sile, sigurno i neki drugi djelovi i elita, došli do zaključka da ih Miloševićev opstanak ugrožava”.
“Posebno sa Haškim sudom, otvaranjem pitanja ratnih zločina, te da je potrebno da se distanciraju od njega i pređu na stranu opozicije”, kaže Stojanović.
Dimitar Bećev (Bechev), profesor Univerziteta u Sjevernoj Karolini i autor, između ostalog, knjige „Rivalska sila: Ruski uticaj u jugoistočnoj Evropi“ (Rival Power: Russia’s Influence in Southeast Europe), kaže za RSE da iako opozicija za vrijeme Miloševićeve vladavine nije imala ravnopravne uslove za nadmetanje, uspjela je da okupi kritičnu masu i energiju za promjene.
„Promjene 5. oktobra nisu došle tek tako, ni iz čega. Treba se prisjetiti da je opozicija na lokalnim izborima 1996. došla na vlast u ključnim gradovima, potom je na različite načine uspjela da mobiliše građane, tako da je 5. oktobar bio samo tačka previranja, odnosno prekretnica. Možemo da nagađamo kakvi su sporazumi sklapani iza scene, ali je jasna šira slika da je većina željela promjene“, ističe Bećev.
U svakom slučaju, postavlja se pitanje šta bi se desilo da nije bilo tog dogovora tadašnje opozicije i djelova starog bezbjednosnog aparata.
Dubravka Stojanović smatra da bi došlo do krvoprolića.
“Milošević je bio spreman da po cijenu svih naših života brani sopstvenu vlast. Znači, ja vjerujem da bi došlo do neke vrste građanskog rata. U tom smislu mogli bismo da kažemo da je bilo vrlo mudro napraviti neku vrstu prethodnog dogovora i obezbijediti mirnu i takoreći slavljeničku tranziciju koja se desila 5. oktobra. Ali, danas znamo da je taj aparat ostao i na kraju došao glave Zoranu Đinđiću i na taj način dodatno učvrstio svoju moć do dana današnjeg”, ukazuje Stojanović.
Ona podsjeća na tragična iskustva iz građanskih ratova u drugim zemljama.
“Nema zemlje koja je izašla u dobrom stanju iz građanskih ratova. Evo, vidimo Španiju koja skoro čitav vijek poslije svog građanskog rata tek sada počinje da se suočava sa tim i postavlja pitanje spomenika i zajedničkih grobnica. Dakle, sasvim sigurno demokratija u Srbiji ne bi bila bolja da je zaista došlo do krvavog sukoba oko njene budućnosti”, precizira Stojanović.
Da li se desio 5. oktobar?
Mnogi smatraju da je jedan od razloga za kasnije turbulencije sa kojima se Srbija suočila, blokadu reformi i na kraju povratak na vlast Miloševićevih saveznika – izostanak 6. oktobra, odnosno demontiranje institucija prethodnog režima, tako da su strukture „duboke države“ nastavile da funkcionišu.
Opozicija se suočila sa raznim ograničenjima, kaže za RSE Lenard Koen (Cohen), profesor emeritus na kanadskom univerzitetu Sajmon Frejzer (Simon Fraser) i autor dve knjige o Balkanu: „Pokidane veze“ (Broken Bonds) i „Guja u njedrima: Uspon i pad Slobodana Miloševića“ (Serpent in the Bossom: The Rise and Fall of Slobodan Milosevic).
„Opozicija nije imala na raspolaganju strukturalne mehanizme, oruđa i moć. Uspjela da se okupi u cilju zbacivanja Miloševića oslabljenog nakon intervencije NATO-a, ali ne i da se dogovori i sprovede lustraciju i ukloni stari politički aparat“, ističe Koen.
Istovremeno, Dubravka Stojanović smatra da osim 6-og nije bilo ni 5-og oktobra, kao sinonima za suštinske promene.
“Pa, rekla sam da nije bilo 5. oktobra u smislu da se ta pobjeda naroda nije desila. Dakle, desio se taj puč, odnosno pobjeda bezbjednosnih snaga koje su se dogovorile sa djelovima opozicije. Vidimo sve do dana današnjeg da je napravljena neka vrsta dogovora da bezbjednosne snage pređu na stranu opozicije, a da ih ona poslije neće više dovoditi u pitanje. To je bila Koštunicina politika odmah, već na dan 5. oktobra, da ne smije doći do diskontinuiteta, lustracije, uklanjanja svih onih kadrova koji su 1990-ih učestvovali u uništavanju Srbije i svega oko Srbije”, naglašava Stojanović.
Sukob Koštunice i Đinđića
To pitanje kontinuiteta i diskontinuiteta je ubrzo dovelo do sukoba dvije ključne ličnosti Vojislava Koštunice i Zorana Đinđića, koji je u međuvremenu postao predsjednik Vlade Srbije.
“Vidjeli smo da je vrlo brzo posle eskaliranja tog sukoba došlo do tzv. štrajka specijalnih jedinica Crvenih beretki koje su zatvorile jedan od najvažnijih beogradskih mostova, Gazelu. Koštunica je naravno opravdavao njihov protest, što je prisililo Đinđića na neke vrlo dramatične i pokazalo se po njega fatalne promjene u bezbjednosnom aparatu. Prema tome, mislim da su svi ti događaji posle, a na prvom mjestu blokada Gazele od strane specijalnih jedinica predvođenih Zvezdanom Jovanovićem, kasnije atentatorom na Đinđića, u stvari pokazatelji da se nije desio 5. oktobar. Odnosno, da su te snage bezbjednosti, koje su imale mnogo razloga da strijepe zbog svoje uloge u ratu – tim dogovorom sebi obezbijedile ne samo preživljavanje, nego i kontinuitet kontrole”, smatra Stojanović.
Jedan od problema je bio što je DOS okupio 19 partija i organizacija šarolike političke orijentacije, pa je djelovao nekoherentno.
Dimitar Bećev ukazuje da je to bilo neophodno da bi se zbacio moćni političar poput Miloševića.
„Takve koalicije nisu karakteristične samo za Srbiju. U Turskoj je na nedavnim lokalnim izborima takođe stvorena široka koalicija u kojoj su ušle ljevičarske, zatim kurdske i nacionalističke partije. Isto se desilo i na lokalnim izborima u Mađarskoj u nastojanju opozicije da se suprostavi Orbanu. Na kraju krajeva, u demonstracijama protiv Vučića okupile su se stranke šarolike orijentacije, koje bi u drugim okolnostima bile međusobno suprostavljene. Međutim, takve koalicije su veoma krhke, kratkoročne i na kraju se raspadnu, što se desilo i u Srbiji“, kaže Bećev.
DOS se i formalno raspao u jesen 2003, nakon što je u proljeće, 12. marta, ubijen premijer Đinđić.
Srbija, podijeljeno društvo
Lenard Koen ističe da je nakon pada Miloševića mislio da će to biti prilika da se pod vođstvom Vojislava Koštunice i ostalih okrene novi list u istoriji Srbije.
„Međutim, pokazalo se da Koštunica nije ličnost koja može da ispuni ta očekivanja. On nije nastupio kao umjereni konzervativni lider koji može da okupi političke grupacije na ljevici i desnici“, dodaje Koen.
Po njegovim riječima, srpsko društvo je istorijski prožeto snažnim autoritarnim crtama podržavajući jakog lidera koji slijedi nacionalne interese.
„Takođe, Srbija je podijeljeno društvo u kome je veoma slab politički centar. Ona je istorijski gravitirala kao lijevom centru. Međutim, nedostajao je konsenzus između umjerene ljevice i desnice što je osnova modernog liberalnog vođstva i politike. Nažalost, prevladavale su podele sa ekstremima na oba krila političkog spektruma i naglašenom ulogom lidera“, smatra Koen.
Nove vlasti su se suočile sa mnošto izazova, prije svega uspostavljanjem demokratskih institucija, rješavanjem pitanje Kosova, saradnjom sa Haškim tribunalom, zatim ekonomskom obnovom zemlje teško pogođene ratovima, međunarodnim sankcijama, ali i korupcijom.
Međutim, i one su ubrzo bile izložene kritikama za korupciju, prije svega za pljačkašku privatizaciju, zatim da pritiskaju medije i druge nedemokratske postupke.
Dubravka Stojanović smatra da je jedna od najvećih grešaka DOS-ove vlasti što suštinski nikada nije dovelo u pitanje ratni program Srbije iz 1990-ih godina.
„Mislim da je to ključno i to je nešto zbog čega i dalje živimo kao u živom blatu. Znači, mi smo i dalje ne samo zakovani tim pitanjima nego nas ona neprekidno vuku na dolje, bilo da je riječ o Kosovu ili Republici Srpskoj, a sada i Crnoj Gori. Dakle, 2000. godine niko, pa ni Đinđić, nisu rekli šta je Srbija radila u tim ratovima 1990-ih, koja je odgovornost srpske strane, koji su bili ratni ciljevi, koji su, pazite, javno izgovarani. Milošević uopšte nije krio svoje ratne ciljeve”, ističe Stojanović.
Ona smatra da je to tada učinjeno, sa novom politikom prema Kosovu, Srbija bi danas bila daleko zdravije društvo.
“Mi smo i dalje mjesec dana bliski EU, sljedećeg mjeseca nam je najbliži brat kineski predsjednik i onda odjednom se pojavi Donald Tramp koji rješava sva pitanja. Prema tome, ta lutanja u spoljnoj politici takođe otvaraju prostor spoljnim miješanjima u unutrašnje stvari Srbije”, ocjenjuje Stojanović.
Međutim, mnogi smatraju da su tadašnjoj ujedinjenoj opoziciji, kasnije novim vlastima, bile vezane ruke pošto su se u tom bloku našli i nezadovoljni nacionalisti koji smatraju da je Milošević iznevjerio srpske nacionalne interese.
“To je ključno pitanje i očigledno je bila Đinđićeva procjena da nije trenutak da se ta pitanja otvaraju. Ali, ubrzo se pojavio Haški sud, koji je još 1990-ih podigao optužnice protiv Miloševića, (Radovana) Karadžića i (Ratka) Mladića. Tako da sam uvjek imala utisak, možda pogrešan, da je u tom trenutku neke političke katarze 2000. godine društvo možda bilo najspremnije da čuje to što je trebalo da čuje i bilo najsvjesnije dubine tog ponora u kome smo se našli, posebno posle bombardovanja”, ističe Stojanović.
U svakom slučaju, Demokratska opozicija Srbije (DOS) je uživala ogromnu podršku samo na početku. Tako je na izborima za Skupštinu Srbije u decembru 1990. osvojila oko 64 odsto glasova, a Srpska radikalna stranka tek nešto više od 8 procenata.
Istraživanja javnog mnjenja pokazuju da je DOS posljednji put imao ubjedljivu podršku građana nakon ubistva Zorana Đinđića.
Međutim, na parlamentarnim izborima krajem te godine, znatno je promijenjena politička konfiguracija jer je Srpska radikalna stranka, osvojila 27,6 odsto glasova postavši najjača grupacija u Skupštini Srbije, uprkos kampanji DOS-a da bi se dolaskom na vlast partije Vojislava Šešelja, koji je tada bio Haškom pritvoru, Srbija vratila u 1990-e.
Podijeljene članice DOS-a, koje su nastupile pojedinačno znatno su zaostajale sa Demokratskom strankom Srbije (DSS) Vojislava Koštunice koja je dobila 17,7 procenata. Ipak uspjele su da prevaziđu razlike i formiraju vladu sa Koštunicom na čelu.
Sličan scenario je ponovljen i na izborima 2008, jer su radikali ponovo bili pojedinačno najjača stranka – 29,4 odsto – i bili nadomak vlasti jer su imali dogovor sa Koštunicom i Socijalističkom partijom Srbije o formiranju parlamentarne većine, ali je nekadašnja Miloševićeva stranka povukla neočekivani potez ulaskom u koaliciju sa Tadićevim demokratama koji su u zajedničkom nastupu sa još nekoliko partija osvojili 38,4 glasova.
Dimitar Bećev podsjeća da je u svim postsocijalističkim zemljama opozicija u nekom trenutku došla na vlast.
“Boris Tadić je uspijevao neko vrijeme, zahvaljujući i međunarodnoj podršci, da odlaže taj trenutak da radikali, odnosno kasnije naprednjaci, preuzmu kormilo države. Tako je 2008. ostao na vlasti sa tesnom većinom zahvaljujući koaliciji sa socijalistima. Stoga se očekivalo da će u nekom trenutku Vučić i (Tomislav) Nikolić doći na čelo države. Nakon odlaska Šešelja u Hag, radikali, potom naprednjaci, već su negdje od 2004. uspješno mobilisali pristalice”, podsjeća Bećev.
Te 2008. godine potpisana je Deklaracija o političkom pomirenju između Demokratske stranke i Socijalističke partije sa ciljem, kako je navedeno, prevazilaženja istorijskih podjela u srpskom društvu.
Međutim, Dubravka Stojanović smatra da je Boris Tadić time htio da osigura vlast.
“I to su mu obezbijedili socijalisti. Ja sam, naravno, tada bila izrazito protiv toga i vidjeli smo da je to u stvari bila samo prilika koju je vješto iskoristio Ivica Dačić za dalje jačanje i pozicioniranje kao faktora bez kojeg nema nijedne vlade u Srbiji. Ali, ponovo mislim da taj trenutak nije ključan, već taj tzv. kontinuitet posle 5. oktobra i što nije došlo do zaista suštinskog obračuna sa Miloševićevim periodom”, naglašava Stojanović.
Optužbe za nacionalnu izdaju
Pitanje Kosova je takođe imalo veliki uticaj na unutrašnju političku scenu Srbije. Vučić i Nikolić su, dok su bili u opoziciji, optuživali Tadića za izdaju čak i zbog rukovanja na aerodromu u prolazu sa predsjednikom Kosova Hašimom Tačijem (Hashim Thaci), dok su oni kasnije započeli dijalog sa Prištinom.
Nacionalistička, a pogotovo ultranacionalistička karta je uvjek bila snažna u Srbiji, kaže Lenard Koen.
„Vučić igra na tu kartu izuzetno uspješno. Ne želi da prizna Kosovo dok ne dobije od EU šta želi. Tadić se suočio sa problemima i ograničenjima jer je ta nacionalistička karta upotrijebljena protiv njega i Vučić ju je kao opozicioni političar vješto koristio“, ističe Koen.
Doduše, po riječima Dimitra Bećeva, i Tadić je koketirao sa nacionalizmom, koji je oživio nakon proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine, omogućavajući upliv Rusije u srpsku politiku.
Međutim, Vučić je u boljoj poziciji kada je riječ o pregovorima sa Kosovom jer ga teže mogu optužiti za izdaju, za razliku od Tadića koji je od samog početka sumnjičan da će iznevjeriti nacionalne interese.
„Pojam nacionalne izdaje je, na žalost, veoma snažno ukorijenjen u srpskoj političkoj kulturi, mada bi mlađe generacije možda željele da podrže lidera koji bi ponudio razumno rješenje i suočio sa realnošću kada je riječ o Kosovu. Za to je potrebna nova generacija mudrih političara“, ocenjuje Koen.
’Pljačkaška privatizacija’
Srbija se tokom 2000-ih suočila i sa ogromnim ekonomskim problemima. Većina tadašnja srpske privrede je bila u nedefinisanom svojinskom statusu sa državnim i društvenim vlasništvom.
Stoga su nove vlasti započele transformaciju preduzeća i finansijskih institucija.
Dubravka Stojanović kaže da su napravljene katastrofalne greške.
“Sprovedena je jedna od najgorih privatizacija, iako je sam Đinđić govorio da, eto, mi srećom imamo u vidu mnoga iskustva iz Istočne Evrope i nećemo ih ponoviti. Naprotiv, mi smo to uradili na jedan od najgorih načina. Mi smo potpuno uništili svoju industrijsku proizvodnju”, ukazuje Stojanović.
Ona kao razlog navodi korupciju, ali i odsustvo jasne vizije kojim putem Srbija treba da ide.
“Na kraju smo i tu u nekom bespuću sa vrlo problematičnim kineskim kreditima, u velikim dugovima, sa nejasnim investicijama, netransparentnim ugovorima oko najvažnijih stvari kao što su NIS (Naftna industrija Srbije) ili Er Srbija. Prema tome to su sve posljedice nejasnih, korumpiranih ali i loših odluka donošenih od 2000. godine”, konstatuje Stojanović.
Tadićevo oponašanje Miloševića
Osim tereta kosovskog pitanja i sumnjivih privatizacija, tadašnje vlasti su kritikovane i zbog pomenutog pritiska na medije, zatim načina izbora sudija.
Dimitar Bećev smatra da Tadić nije uspio da značajnije reformiše Srbiju.
“Može se reći da je reprodukovao dio sistema iz Miloševićevog vremena. Naime, Srbija je prema Ustavu definisana kao parlamentarna republika. Međutim, Tadić je, kao i Milošević, u praksi stvorio moćni predsjednički sistem, koji je Vučić obnovio nakon predsjedničkih izbora 2017. To znači neformalno vladanje zaobilaženjem institucija”, ocjenjuje Bećev.
Dolazak naprednjaka na vlast 2012.
Tadić i njegova garnitura, iako izložene sve učestalijim kritikama, umjesto korekcije politike i dalje računaju na blanko podršku građana u strahu da radikali, odnosno naprednjaci ne dođu na vlast, što im se, po mnogim mišljenjima, osvetilo na izborima 2012. na kojima je pobijedila Srpska napredna stranka, koja je nastala odvajanjem od Srpske radikalne stranke.
Lenard Koen ukazuje da je Vučićevom usponu doprinijela i liberalna inteligencija zbog ravnodušnosti i kritičnosti prema Tadiću, djelimično i sa razlogom.
„Stoga i Tadić snosi krivicu jer nije uspio da mobiliše snažniji politički centar koji bi mu osigurao legitimitet u cilju političkog preživljavanja udara od strane Vučića i Nikolića, koji su u to vrijeme uspostavljali Srpsku naprednu stranku“, kaže Koen.
Bećev smatra da se radi o kombinaciji uspješne mobilizacije napredanjka sa propuštenim prilikama tadašnjih vlasti na čelu sa Borisom Tadićem.
Inače, u srpskim medijima se često navodi da je Tadić imao jednu od ključnih uloga u formiranju Srpske napredne stranke u cilju pomjeranje ekstremnog dijela srpskih radikala ka umjerenoj, proevropskoj desnici i pacifikacije političke scene u Srbiji koja je bila veoma antagonizirana.
Dubrava Stojanović je rezervisana prema toj tezi, ističući da se sada može reći da je taj zaokret doveo Vučića na vlast.
“Ali ja verujem da bi do tako nečeg inače došlo. Jer ako gledamo druge evropske scene, na primjer Nacionalni front u Francuskoj, tamo je isto Marin Le Pen došla na ideju da nekako umije taj svoj pokret, promijeni mu ime, učini ga prihvatljivijim. Evo, vidimo sada u Njemačkoj da AfD takođe kažnjava neke svoje ekstremne članove, isključuji ih iz partije. Tako da ja vjerujem da bi sami radikali došli na tu ideju, mada se stranka ne bi pocijepala, ali da malo umjere svoj govor ne bi li bolje prošli”, smatra Stojanović.
Ona dodaje da je možda taj Tadićev potez bio taktički mudar, ali da je osnovni problem što nisu sprovedene neophodne reforme nakon 5. oktobra 2000.
“Time je ostavljen prazan prostor za djelovanje socijalista, naprednjaka i svih drugih. To je, po mom mišljenju, bila ključna greška”, naglašava Stojanović.
Za razliku od 1990-ih, kada je Srbija bila tretirana kao svjetska parija, u vrijeme kada je nakon pada Berlinskog zida svuda rastao entuzijazam za liberalnu demokratiju, u trenutku kada je Vučić došao na vlast, međunarodno okruženje se bitno promijenilo sa jačanjem populizma, prije svega u Mađarskoj i Poljskoj.
Dimitar Bećev smatra je to dodatno ojačalo Vučićevu poziciju.
“Osim ideoloških razloga, treba imati u vidu i uticaj globalne finansijske krize iz 2008. Istovremeno, Vučić je znao da vješto igra na proevropsku retoriku sa određenim ekonomskim i strukturalnim reformama, a da u suštini ne mijenja političku ideologiju. Za razliku od Miloševića koji je bio rigidan, Vučić je prikazivao sebe u novom svjetlu kao reformistu u kombinaciju sa autoritarnim nacionalizmom. To je isti model koji primjenjuje Orban, ili Nikola Gruevski dok je bio na vlasti u Sjevernoj Makedoniji. Taj hibridni tip političara se pokazao veoma prilagodljivim i otpornim”, ističe Bećev.
Lenard Koen podsjeća da je Vučić podržavao Miloševićevu politiku 1990-ih.
„Uostalom, svjedoci smo pojave političara u novom ruhu, pragmatičnih koji se formalno opredjeljuju za Evropsku uniju, ali koji funkcionišu u istorijskom, kulturnom i ekonomskom kontekstu koji nije povoljan za suštinske reforme. Dakle, sve ovo nije doprinijelo iskoraku naprijed, već regresiji, odnosno ponovnom jačanju autoritarizma i populizma“, naglašava Koen.
Dubravka Stojanović ističe da situacija u svijetu ne ide na ruku demokratiji u Srbiji.
“Vidjeli smo sad šta to znači kad su se, eto, odjednom Grenel (Ričard, savjetnik američkog predsjednika za dijalog Kosova i Srbije) i Tramp umiješali i doveli Srbiju u jednu nezgodnu diplomatsku situaciju prema čitavom nizu faktora u svijetu. Imamo Evropu u dubokoj krizi, Si Đinpinga sa vrlo agresivnom nacionalnom politikom, Erdogana, imamo čitav niz kriznih područja koja pojačavaju ove autokratske režime, stiže nam ekonomska kriza zbog korone koja će dodatno pojačati te autokratske režime”, kaže Stojanović.
Ona dodaje da je Srbija ranije uglavnom bila sama na prekretnici, ali koja se sada poklopila sa svjetskom prekretnicom.
“Naravno da svi želimo da to upravo bude podsticaj svim demokratskim snagama koje će reći da samo ujedinjeni možemo da pobijedimo sve te probleme, te da samo sloboda može da bude pravo rješenje. Ali, nažalost, prethodna istorijska iskustva nisu bila dobra i pokazala su da su trenuci velikih kriza trenuci upravo jačanja autoritarnih i totalitarnih poredaka. U tom smislu bi se Srbija dobro uklopila u svjetske trendove”, smatra Stojanović.
Po mišljenju Bećeva, Vučić je političar “na pravom mjestu u pravom trenutku”.
“Mnogo toga mu je išlo u prilog od 2012, tako da se može reći da mu je vjetar duvao u leđa”, konstatuje Bećev.
Jednopartijska država
Kao rezultat takve politike, Dubravka Stojanović ocjenjuje da je u Srbiji ugašen pluralizam.
“Mi smo danas svjedoci da smo se ne samo vratili na partijsku državu u kojoj živimo od 19. vijeka nego na jednopartijsku državu. Ponavljam, ne samo zbog načina na koji vlada Srpska napredna stranka, ne samo zbog promašene opozicione politike bojkota, nego zato što je nekako ugašen pluralizam, što je takođe odgovornost demokratske vlasti poslije 2000. godine”, ističe Stojanović.
Ona se stoga slaže sa ocjenama da je sada situacija gora nego 1990-ih kada je riječ o prostoru za iskazivanje drugačijeg mišljenja.
“To je paradoks srpske tranzicije ali je i prava slika tog razbijenog društva i prethodnim sistemom i 1990-ima i svime što se dešavalo. Ako pogledamo medije, bili su slobodniji 1990-ih. Nevladin sektor je bio pun poleta i vrlo dobrih akcija, a sada je sasvim zamro. I, naravno, ako pogledamo partijsku scenu, današnju opoziciju gotovo da ni ne osjećamo. Dakle, mi ne znamo koji su njihovi programi, ni šta oni tačno hoće, ni kako oni vide ključna pitanja kao što su Kosovo, Evropa, Rusija, dalji privredni razvoj”, ocjenjuje Stojanović.
Za nju je ključno pitanje zašto je srpsko društvo dozvolilo da populistička vlast poput “hobotnice” potpuno uništi institucije.
“Zašto nije pružilo veći otpor? Zašto je odmah zavladao taj čuveni strah? Zašto se niko nije borio za te slobode tobože osvojene 5. oktobra. Eto, odatle moj strah da ni 5. oktobra niko nije tražio stvarnu slobodu već promjenu vlasti koja je postala suviše opterećujuća i opasna za sve”, ističe Stojanović.
Između bojkota i pobune
Zbog kršenja demokratskih normi Srbija je, u izvještaju “Fridom hausa” (Freedom House), po prvi put od 2003. svrstana u kategoriju “hibridnih režima” a ne “djelimično konsolidovanih demokratija”.
Građani su sve apatičniji, pa samo 15 odsto njih vjeruje da su promjene 5. oktobra 2000. bile početak demokratskog preobražaja, pokazalo je istraživanje Nacionalnog instituta za demokratiju (NDI) iz 2014. godine.
Lenard Koen ukazuje da mnogi mladi ljudi, naročito liberalne orijentacije, masovno odlaze iz zemlje, tako da je sve suženije biračko tijelo koje bi podržalo tu novu političku opciju.
„Mladi odlaze zbog arbitrarne uloge države i birokratskog aparata, jer u državnim kompanijama i agencijama često nije glavni kriterijum za dobijanje posla znanje, već politička orijentacija i lojalnost. Zato ako žele da napreduju moraju da odu u inostranstvo. To znači da se sužava potencijalno biračko jezgro koje bi podržalo umjerenu politiku“, ističe Koen.
Opozicija je bojkotovala parlamentarne izbore ove godine ističući da nema uslova za ravnopravno nadmetanje. Stoga mnogi smatraju da je jedini način da se promijeni vlast izliv nezadovoljstva građana na ulicama, odnosno neki “novi, 5. oktobar”.
Dubravka Stojanović podsjeća da su svi vladari u Srbiji od Karađorđa do Đinđića, osim Josipa Broza Tita, bili nasilno uklonjeni.
“Prema tome to je naš duži kontinuitet za koji su odgovorni i vlast i opozicija. Naravno vlast uvjek više. Ali i opozicija koja ne radi ništa da se bori za te institucije, da pokuša na miran način da dovede do promjene. Po mom mišljenju, to je bila fatalna greška ovog bojkota jer Vučića sad ima apsolutnu vlast. On priprema predsjedničke izbore koje naravno mora da dobije sa, što bi rekao Milošević, 104 odsto glasova”, ističe Stojanović.
Ona smatra da i opozicija gura Srbiju u fizički obračun koji je uvjek rizičan.
“I koji, što je takođe izuzetno važno, nikako ne garantuje kasniju demokratsku tranziciju, što smo vidjeli s 5. oktobrom. Znači, mi bismo ponovo imali neke prvoborce, spasioce, neke koji bi nam tako volšebno poklonili slobodu u nečem što su nazvali revolucijom. I ponovo bismo imali vrlo netransparentnu situaciju koja može dati apsolutnu vlast tim oslobodiocima i pobjednicima”, ukazuje Stojanović.
Loše iskustvo sa revolucijama
Po mišljenju Dimitra Bećeva, ako ne postoje institucionalni mehanzimi za sankcionisanje odgovornosti političara i ravnopravni uslovi za političko nadmetanje, onda su ulične demonstracije verovatno jedini kanal za iskazivanje nezadovoljstva opozicije i pritisak na vlast.
“Opoziciji će biti veoma teško da uzdrma Vučićev režim jer je on veoma sofisticiran, uživa znatnu podršku i još uvjek ima legitimitet na Zapadu. Ako ne postoje institucionalni mehanzimi za sankcionisanje odgovornosti političara i ravnopravni uslovi za političko nadmetanje, onda su ulične demonstracije vjerovatno jedini kanal za iskazivanje nezadovoljstva. Međutim, čak i ako opozicija ne uspije da uzdrma vlast, sigurno će pokušavati višekratno da iskaže svoje nezadovoljstvo na ulici. Stoga će srpska politička scena biti još polarizovanija i vodiće povećanoj političkoj nestabilnosti uprkos obećanju režima da će osigurati predvidivost”, smatra Bećev.
Lenard Koen je skeptičan prema ideji novog „5. oktobra“, odnosno revolucije protiv Vučićevog režima, jer po njegovom mišljenju oni koji protestuju na ulici nemaju jasnu ideju kako da prevladaju ozbiljne društvene probleme.
„Stoga će biti potrebno kvalitetno vođstvo, blagovremena podrška EU i kombinacija još nekoliko faktora kako bi omogućila demokratska tranzicija. U ovom trenutku nema prostora za baš mnogo optimizma, jer Vučić efikasno kontroliše sve poluge moći. Da bi došlo do promjene vlasti, potrebna je grupa vještih i upornih mladih lidera koji bi zajedničkim naporima to postigli”, smatra Koen.
Srbiju je, kao i druge zemlje, pogodila ekonomska kriza i drugi problemi. Međutim, po mišljenju Dubravke Stojanović teško se dolazi do artikulacije nezadovoljstva građana.
“Znači, mi smo ne na nuli, nego ispod nule”, uvjerena je ona.
Ukazuje još da je turska opozicija uspjela da u težim uslovima pobijedi u Ankari i Istanbulu, kao i mađarska u Budimpešti i drugim velikim gradovima. Dodaje da je poučan i nedavni uspjeh crnogorske opozicije koja je nastupila u tri kolone.
“Prema tome, to nije nemoguće. Međutim, posle ovog bojkota to postaje teže. Tako da se plašim da je tu realniji neki izliv bijesa građana kakav smo vidjeli na ulicama u julu. Dakle, odjednom zbog neke mere vlasti, u ovom slučaju vraćanja policijskog sata, građani su eksplodirali. To su opasne situacije i one ne samo što mogu da dovedu do žrtava, nego i do krajnje neizvjesnog ishoda. Znači nemamo dobrih iskustava sa revolucijama. Niko nema to dobro iskustvo”, zaključuje Stojanović.