Profesorica Latinka Perović u srpskom društvu zauzima posebno mjesto jer je to žena koja je intelektualnim angažmanom uspjela prkositi svim “srpskim diktaturama”, a njen disidentski put počeo je još 1970-ih, kada je s grupom liberalno orijentiranih srpskih političara i intelektualaca tražila unutrašnju demokratizaciju Saveza komunista Jugoslavije i široke društvene reforme. Taj pokušaj završio je intervencijom Josipa Briza Tita, u kojoj je Perović izgubila “građanska prava” i naprasno udaljena iz političkog života Saveza komunista Srbije.
Otad je najžešći kritičar uspona srpskog nacionalizma, koji je početkom 1990-ih doživio vrhunac u Miloševićevom pokretanju tri rata s ciljem ostvarenja ideje “Velike Srbije”. Perović je genezu velikosrpske ideologije prepoznala u javnom djelovanju srpskih intelektualaca, koji su stvaranjem Memoranduma Srpske akademije nauka i umjetnosti pripremili duhovnu klimu za nasilno ponašanje srpskih političkih i vojnih elita. Kada danas govori o zbivanjima iz tog vremena, jasno kaže da je djelovanje srpskih elita bilo usmjereno protiv promjena i demokratizacije, a da je put kojim je srpska politika krenula, kako se danas nedvosmisleno vidi, bio put rata i uništenja.
Mitologizacija političkih problema, neracionalnost u pristupanju društvenim zbivanjima i osvajanje institucija političkog odlučivanja i kulturnog djelovanja bili su prvi koraci u usponu srpskog nacionalizma, koji se u djelovanju vodio idejom stvaranja “Velike Srbije”.
- Današnje probleme Srbije mnogi vide u Titovoj odluci da smijeni i degradira, u političkom i društvenom smislu, liberalnu struju srpskih komunista, među kojima ste bili i Vi i Marko Nikezić. Koliko je to opažanje tačno i je li tada inaugurirana struktura koja će Srbiju transformirati u nacionalističku društvenu zajednicu?
– To je podjela koja je uslovljena, koja ima svoju prethodnu istoriju, to je razlaz u komunističkom pokretu početkom ‘70-ih. Da li ćete ići u pravcu modernizacije, postepenog napuštanja tog modela paradigme sovjetskog komunizma, da li ćete se temeljnije okretati prema zapadnoj Evropi. To se, naravno, odnosilo na položaj naroda u Jugoslaviji, pokrajina u Srbiji, status Albanaca u Jugoslaviji, odnos Srba prema Albancima. To je, naravno, završeno porazom te liberalne struje. Na neki način, dalja sudbina tih stvari odložena je za period posle Tita, ali je nakon njegove smrti sve to ponovo izbilo na dnevni red. Srbija je formulisala to pitanje Kosova kao pitanje svoje svete zemlje, kao srca Srbije.
Približno 200 intelektualaca je potpisalo taj apel za položaj Srba na Kosovu. Počeli su da se organizuju Srbi sa Kosova, da dolaze u Beograd. To je bilo važno pogonsko gorivo, naravno, uz ono što je radila Crkva za “Antibirokratsku revoluciju” i dolazak Slobodana Miloševića na čelo Komunističke partije, države, na položaj vođe svih Srba. Na kraju, on je status dobio na Kosovu. To je, kao što znamo, bilo inscenirano, organizovano, ali on se od tada svojom rečenicom “Niko ne sme da vas bije” uspio na taj tron vođe svih Srba da bi onda ušao u ratove, u kojima batine nijesu dobijali pojedinci nego su ubijane čitave narodne zajednice.
- U knjizi Dominantna i neželjena elita pišete o cijelom nizu ljudi koji su promovirali opasne političke ideje, a vjerovatno je najpogubnija bila ona o “Velikoj Srbiji”. Zašto je ta elita gotovo tri decenije proizvodila mit o tome da je Jugoslavija svojevrsna “tamnica srpskog naroda”?
– Srbi su stvaranje Jugoslavije doživeli kao proširenje Srbije i Jugoslavija je u njihovoj svijesti bila percipirana kao srpska država; oni su, naravno, to pravo na svoju hegemoniju u Jugoslaviji temeljili na žrtvama. Za njih su žrtve bile glavni adut u određivanju granica za položaj u Jugoslaviji i gubitak tog statusa i prestanak identifikovanja Srba sa Jugoslavijom, ta integracija ostalih naroda stvarala je utisak da su Srbi, to je Dobrica Ćosić najpreciznije rekao, ti pobjednici, sad postali gubitnici u miru, odnosno ostali su bez teritorija koje su osvojili, na kojima su se našli neki drugi narodi, koji su sada, naravno, ispostavili svoja prava, što je, naravno, dovodilo u pitanje i tu konstrukciju Jugoslavije kao centralizovane i unitarne države.
- Memorandum SANU-a bio je svojevrsna prekretnica u ozbiljavanju velikosrpskih nacionalističkih ideja. Šta je taj dokument značio za promoviranje ideje “Velike Srbije” i mobiliziranje masa za buduće krvave ratove koje je Srbija vodila?
– On je nekako bio duže pripreman, taj Memorandum, u srpskoj intelektualnoj eliti, koja je pokazala nervozu zbog tih ustavnih promjena u Jugoslaviji i nikako nije mogla da prihvati konfederalni status. Tu su vrlo važnu ulogu igrali baš književni narativi, naravno, istorijski, ali književni narativi. Tu je Dobrica Ćosić sa svojom idejom ujedinjavanja srpske kulture i srpskog državnog ujedinjavanja. To je osvajanje institucija, to je njegovo mjesto predsjednika Književne zadruge i okupljanje respektabilnog broja intelektualaca oko njega i to je odbijanje dijaloga sa predstavnicima liberalne struje. To su, na kraju, Ćosićevi pristupni govori u SANU-u, koji su isključivo posvećeni književnosti, gdje on promoviše jedno socrealističko shvatanje književnosti kao sredstva u borbi za drugačiju stvarnost, tako da on nije učestvovao u pisanju Memoranduma, ali je, zapravo, zbog svega što je u tim tekstovima (posebno u romanu Vreme smrti, koji je dobio široku popularizaciju, bio ekranizovan, dramatizovan, dobio sve moguće nagrade), vrlo mnogo čitan.
Uostalom, on se vratio Prvom svjetskom ratu kao temi koja je bila potisnuta u srpskoj književnosti između dva rata i to je bila priprema za Memorandum, u čijem pisanju on nije učestvovao, ali je stvorio široku osnovu za taj zloglasni Memorandum. On se pojavio u trenutku te krize kao odgovor, ali, vrlo zanimljivo, nije tražio promjenu ekonomskog ni političkog sistema, u smislu ukidanja jedne partije, stvaranja pluralnog političkog sistema. Koncentrisao se samo na položaj srpskog naroda u Jugoslaviji, dokazujući da je on izgubio sve, da je poražen i da to ne može da se održi. Oni su ušli u tu raspravu sa Slovencima, koji su dali svoj nacionalni program, koji je u suštini formulisao orijentaciju prema Evropi, i to nije bilo novo za Sloveniju. To je različito shvatanje jugoslovenstva, iz čega se vidi to o čemu je Ćosić pisao i govorio – jugoslovenstvo kao ideologija velike srpske države i Slovenci kao element jedne složene zajednice sa minimumom precizno formulisanih njenih nadležnosti, ali sa širokim pravima svakog naroda.
- U javnom prostoru država nastalih raspadom bivše Jugoslavije, a posebno Srbije, u upotrebi je sintagma “druga Srbija”. Zašto ta ideja jedne “drugačije Srbije” nije uspjela imati snažniji glas i više utjecati na historijske i društvene tokove, posebno kad znamo da su je zagovarale i intelektualne veličine poput Radomira Konstantinovića, Bogdana Bogdanovića, Danila Kiša, Filipa Davida? To suprotstavljanje nacionalizmu bilo je neuspješno i gdje vidite razloge tog neuspjeha?
– Prvo da vam kažem: ja nisam nikada bila veliki zagovornik termina “druga Srbija” zato što sam mislila: to je jedno srpsko društvo, u kojem imate različite tendencije, koje se sučeljavaju, odmeravaju, proveravaju. Mislila sam da tako oštro podjela na “prvu”, “drugu Srbiju” stvara te frontove koji su pripremljeni samo za sukob, nema dijaloga, nema razgovora. Dakle, to mi nije nikada odgovaralo, a, moram reći, ni Radomiru Konstantinoviću. On je govorio da ljudi ne znaju jezik jer to nije “druga Srbija” nego “drugačija Srbija”. Vrlo su male šanse bile da to uspije, jer je to bio jedan pokret koji je organizovan kao svenarodni pokret; u suštini, to je bila jedna politička revolucija i bilo je vrlo važno, budući da su osvojene kulturne institucije i da je to podržala Crkva, pa čak i JNA, da se napravi prodor u vladajući komunistički pokret i to je učinjeno sa tom Osmom sjednicom [Saveza komunista Jugoslavije]. Milošević je tu došao kao vođa svih Srba. To je bilo jasno da idete na izvoz te svoje revolucije. Tako su ukinute pokrajine, promijenjeno rukovodstvo u Crnoj Gori. To je zaustavljeno u Sloveniji i bilo je jasno da predstoji sukob, koji će svu tu zemlju poslati u istoriju.
- Većina srpskih nacionalista krivi Tita što je “izdvojio” Kosovo iz Srbije, dodjeljujući mu status autonomne oblasti, odnosno autonomne pokrajine, čime su, kako oni vide, udareni temelji današnjeg stanja. Je li ta odluka historijsko-mitsko mjesto stvaranja kosovskog mita?
– Oni krive Tita zato što misle da je, zahvaljujući njemu, albanski narod dobio status autonomije i postao konstitutivni element federacije, ali to je bio jedini način da se Albanci integrišu u Jugoslaviju. Oni nijesu mogli da se integrišu u Srbiju i to je rekao Koča Popović u svojim memoarima; oni mogu biti Jugosloveni, ali ne mogu biti Srbi, jer su oni Albanci, tako da mislim da je to bacanje krivice na Tita, ustvari, bacanje krivice na cijeli taj internacionalistički pokret, da tako kažem. To je pozicija na kojoj je vođen rat, na kojoj je obnovljena Jugoslavija. To je bila jedina partija sa opštejugoslovenskim pokretom, neka alternativa tom nemilosrdnom istrebljivanju naroda, tako da je Tito u jednom, možda čak i posljednjem intervjuu jednom američkom novinaru, koji ga je pitao ‘Zašto nijeste autonomiju Kosova podigli na nivo republike?’, odgovorio: ‘Ali Srbi bi me ubili. To je bilo nešto sa čime ja nisam mogao proći.’ Zahtjevi Albanaca za republikom su završavali u masovnim demonstracijama, već su počela i ubijanja, tako da mislim da je to jedan tok stvari koji treba u interesu istine i razumijevanja šta se dogodilo i dokle se došlo vrlo pažljivo rekonstruisati.
- Zanimljivo je da u vrijeme sloma komunizma, pa i danas, mnogi srpski nacionalisti uspijevaju izgraditi imidž liberala. Recimo, Vuk Drašković danas je mirotvorac i pacifist, a znamo koja je bila njegova i uloga njegovog Srpskog pokreta obnove u raspirivanju međuetničke mržnje. Pa onda slučaj Vojislava Koštunice, koji je bio demokratski predsjednički protivkandidat Slobodanu Miloševiću. Danas vidimo da je Aleksandar Vučić protivteža tim radikalno desničarskim strujanjima u srpskom društvu, a nekad je bio najodaniji pristalica Vojislava Šešelja. Kako objašnjavate taj paradoks?
– Neki od tih ljudi su se nakon ratova, nakon genocida – Vuk [Drašković] se pobunio protiv ubijanja muslimana – možda istinski promijenili u nekim aspektima politike, ali ja mislim da je to imitacija nove politike i da su ti ljudi ostali zagovornici tog velikog srpskog programa. Sam Koštunica je rekao: “Promijenimo sve da ništa ne promijenimo. Prihvatimo to što je tradicija u srpskoj političkoj kulturi, prihvatimo evropske norme, njihove institucije, Evropljani to vole, ali ćemo ih ispuniti svojim sadržajem. Naš glavni cilj ostaje ujedinjenje srpskog naroda i rješenje srpskog pitanja kao državnog pitanja.” Ako, recimo, čitate stenogramske belješke Skupštine Republike Srpske, vidite da je genocid bio planirana stvar. Vi predviđate zaokruženje državnog srpskog korpusa na teritorijama za koje mislite da pripadaju vama, a tu žive drugi ljudi. [Ratko] Mladić, dok to sluša, u Skupštini kaže: “Pa to je genocid!” U šest tačaka je to bilo formulisano. To nijesu bile neprepoznatljive stvari, jedino je bilo pitanje kako se srpsko društvo u cjelini određuje.
- Kad je riječ o odnosu srpske politike prema Kosovu, zanimljivo je da su neki od najvažnijih kreatora velikosrpske politike, Borisav Jović i Dobrica Ćosić, često govorili da je Kosovo “lažna dilema srpske politike”, tražeći da se Albancima, zbog “stanja na terenu”, prizna nezavisna država. Koliko su njihovi stavovi u vezi s time imali dozu demonskog cinizma?
– To nije bio cilj politike. Cilj politike je bio zadržati Kosovo i zato je ukinuta autonomija i zato se želi poništiti nezavisnost i govori “takozvana nezavisnost” i zato se kupuju države da od toga odustanu. Mislim da je to problem koji je stvarno u tom odnosu prema Albancima doveo do elemenata rasističke politike. Taj javni govor u Srbiji o Albancima je nepodnošljiv. Jer, vi se pitate: ostaje taj narod, kako će se tu živjeti? Ta politika razgraničenja je, po mom mišljenju, opasna, naročito na Balkanu. Ona izaziva nove podjele, a one izazivaju sukobe i ratove. Po mom mišljenju, u krajnjoj liniji to vodi nezavisnosti, ali ono što albanska zajednica, kao danas većinska zajednica na Kosovu, mora da shvati je status srpske zajednice na Kosovu, koja bi morala da se integriše u to društvo, a da ne izgubi identitet, ne da samo bude moneta za potkusurivanje srpske politike u Beogradu.
- Pokušavaju li Aleksandar Vučić i Milorad Dodik stvoriti “Veliku Srbiju” mirnim putem i političkim makijavelizmom?
– Čekajte, otkud ta konfuzija u srpskom društvu? Vi ste osudili Radovana Karadžića na doživotnu robiju za iste ideje i praksu koje danas zagovara Milorad Dodik jer to je ta ideja u krajnjoj konsekvenci srpske republike kao posebne srpske države i njenog ujedinjenja sa Srbijom. Mislim da je tu neka analogija sa Kosovom vrlo pogrešna. Bosna ima svoju istoriju državnosti. Vi možete računati na tri entiteta i da dva idu prema matičnim državama, ali kako ćete konstituisati treći entitet, gde su njegove granice i kako mislite to sprovesti mirnim putem i u kojem neće biti poštovan interes Bošnjaka?
- Hoće li, ako prizna Kosovo, Srbija kao kompenzaciju dobiti Republiku Srpsku?
– To može biti neka pretpostavka, ali to ne može da se dogodi jer to prosto nisu iste veličine koje se razmjenjuju. Bosna i Hercegovina je država starija od Kosova i mislim da je to jedna politikantska igra.