Evropski klub za (balkanske) zemlje druge klase

piše: Atanas Kirovski

Francuski predsjednik Emmanuel Macron je na početku drugog mandata lansirao ideju o “Evropskoj političkoj uniji”, u kojoj bi sudjelovale evropske države koje ne mogu u dogledno vreme ispuniti kriterije za punopravno članstvo u Evropskoj uniji, odgovarajući na hitan zahtjev Ukrajine da postane dio Unije. Prijedlog Macrona obuhvata ne samo zemlje koje bi htjele postati članice, nego i zemlje koje to neće, kao što su Velika Britanija ili Švicarska.

Prijedlog je prilično kontroverzan i izazvao je veliku debate u evropskim političkim krugovima, dok se na Zapadnom Balkanu pokušava tačno protumačiti ideja Macrona: Radi li se o potrebi za evropsko jedinstvo, koje je postalo lajt motiv nakon ruske agresije na Ukrajinu, ili signal da Unija nije spremna za daljim proširenjem te se treba stvoriti evropski politički klub za zemlje druge klase, koje ne bi nikad bile dio sadašnje Evropske unije?

Oštra podijela evropskog Istoka i Zapada

Debata koju je otvorio Macron stvara prijetnju za oštru podijelu evropskog Istoka i Zapada, a isto tako najavljuje mogući konflikt unutar same Unije, jer je njemački kancelar Olaf Schulz nedavno poručio da Evropska unija mora ispuniti svoja obećanja data zemljama Zapadnog Balkana, zbog kredibiliteta Unije, geopolitičkih razloga te sprečavanje većeg utjecaja Rusije na ovo područje. Macron je ideju iznio za vrijeme posjete Berlinu, a njemački kancelar učtivo ju je ocijenio kao “veoma interesantnu” inicijativu.

S druge strane, evropski komesar za proširenje Josep Borrell je nedavno posjetio Skoplje, Tiranu i Sarajevo, poručujući da je proces proširenja Unije vrhunski evropski prioritet. Borrell je želio naglasiti da je Zapadni Balkan uvijek bio dio Evrope, izražavajući zahvalnost za solidarnu politiku Sjeverne Makedonije i Albanije, koje su uvele sankcije za Rusiju istovremeno kao i Evropska unija, a Skoplje je provelo i preporuku Unije za cenzuru ruskih televizija.

Prijedlog Macrona dolazi u vrijeme kada je evropska ideja u Sjevernoj Makedoniji u velikoj krizi. Skoplje je podnijelo zahtjev za početak pregovora još 2007. godine, a pregovori za članstvo još uvijek nisu počeli, dakle punih 15 godina, iako je Evropska komisija dala zeleno svjetlo za otpočinjanje pregovora. Osnovni razlog tome je bio uporni grčki veto zbog imena Makedonija. Nakon gotovo 30-godišnjih mučnih pregovora, Makedonija i Grčka su zatvorili ovaj neuobičajeni bilateralni spor oko imena potpisivanjem “Prespanskog ugovora”, kojim je Makedonija prihvatlia dodatak imenu Sjeverna, ali unatoč očekivanjima da će to značiti početak pregovora, do toga nije došlo.

Bugarska ne priznaje makedonsku naciju i jezik

Godine 2019. Francuska nije odobrila početak pregovora, zbog zahtjeva da se promijeni metodologija za pregovaranje prilikom prijema novih članica. Nakon toga je Bugarska počela stavljati veta, iz različitih razloga. Najprije je narativ bio da Sjeverna Makedonija nije ispunila obaveze iz bilateralnog dogovora za dobrosusjedstvo, potpisanog između Sofije i Skoplja 2017. godine, zatim je kao argument bio “govor mržnje” protiv Bugarske.

Na kraju su zahtjevi Sofije formulizirani kao 5+1, a kao glavni se spominje tretman bugarske manjine u Sjevernoj Makedoniji. Na nedavnim rezultatima popisa u Sjevernoj Makedoniji kao Bugari se izjasnilo ukupno 3.500 ljudi, ali Sofija insitira da bugarska manjina uđe u makedonski Ustav, iako nije spremna priznati makedonsku manjinu u Bugarskoj, niti im dozvoliti organiziranje, zbog čega je izgubila desetkee tužbi pred Međunarodnim sudom za ljudska prava u Strasbourgu.

U korijenu spora je to što Bugarska ne želi priznati makedonsku naciju i makedonski jezik – zato što smatraju da su to vještački stvorili Josip Broz Tito i Kominterna, odnosno smatraju da su Makedonci Bugari, a da je makedonska historija praktički bugarska. Jedan od argumenata Sofije je bio “krađa historije”, kao i navodne teritorijalne pretenzije Sjeverne Makedonije ka Bugarskoj, za što je Skoplje nedavno, na insistiranje Sofije, poslalo notu Ujedinjenim narodima, objašnjavajući da Sjeverna Makedonija nema nikakvih pretenzija prema “Pirinskoj Makedoniji”, koja je oblast u Bugarskoj.

Eskalacija zbog kluba ‘Vančo Mihajlov’ u Bitolju

Bugarska se i dalje protivi terminologiji makedonski jezik u dokumentima Evropske unije, čak je i dogovor za dobrosujedstvo i saradnju između Sofije i Skoplja potpisan s formulacijom “na zvaničnim jezicima obje države, prema ustavima zemalja”, kako bi se izbjegla formulacija makedonski jezik, što Sofija kategorično nije htela potpisati godinama. Argumenti Sofije nisu naišli na razumijevanje unutar Evropske unije, izazivajući debate u Bugarskoj – zašto ih niko od partnera ne razumije?

U Sjevernoj Makedoniji se smtara da su politika negiranja prava na samopredjeljenje za jednu naciju u 21. vijeku i korištenje veta kao politike za pokušaj asimilacije jednog naroda retrogradni, antievropski i uvredljivi. Čak je i u Bugarskoj veliki broj intelektualaca napravio paralelu između politike Bugarske prema Djevernoj Makedoniji s retorikom ruskog predsjednika Vladimira Putina, koji je osporio postojanje ukrajineske nacije prije agresije.

Nedavno je Bugarska otvorila kulturni klub za bugarsku manjinu u Bitolju “Vančo Mihajlov”, što je eskaliralo odnose do krajnjih granica. Vančo Mihajlov je bio vođa VMRO-a od 1924. godine i pod njegovim rukovodstvom su izvršeni brojni atentati na makedonske intelektualce, a on je organizirao i atentat na jugoslovenskog kralja Aleksandra Karađorđevića. Mihajlov je poznati kolaboracionista s nacističkom Njemačkom i fašističkom Italijom, za njega nisu postojali Makedonci kao posebna nacija, nego su to bili makedonski Bugari. Makedonija je ovaj gest doživjela kao tendencioznu provokaciju, a negativne reakcije u javnosti su bile do tada neviđene.

‘Ako nas ne želi Evropska unija, hoće SAD’

S druge strane, Bugarska se žali na interpretaciju historije “bugarski fašistički okupator” iz razdoblja 1941-45 i to smatra “govorom mržnje” sa makedonske strane, ali slavljenje fašističkih saradnika sigurno ne pomaže da se ovaj narativ promijeni. Prije nekoliko dana čak je i izuzetno strpljivi ministar vanjskih poslova Bujar Osmani poručio da ukoliko Bugarska u junu ponovo stavi veto za početak pregovora, Makedoniji će biti svega dosta.

Osmani je najavio da Vlada u Skoplju više neće trošiti energiju na kompromis s Bugarskom, da će političke relacije biti maltene zamrznute te da će se odvijati isključivo preko makedonske ambasade u Bugarskoj. Kao aletrnativu za evropsku ideju, Skoplje najavljuje potpisivanje ugovora za strateško partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama 2. juna u Washingtonu.

Otpočinjanje pregovora Sjeverne Makedonije s Evropskom unijom ide u paket s Albanijom. Tako da bugarsko veto za Skoplje praktički znači i veto za Tiranu, što je iziazvalo veliku nervozu i kod albanskog premijera Edija Rame. Istovremeno, dugotrajnji proces samog otpočinjanja pregovora te raznih uslovljavanja susjeda da se prave kompromisi po cijeni nacionalnog identiteta i dostojanstva doveli su do toga da podrška članstva u Uniji, koja je bila iznad 80 posto, padne na ispod 50 posto u novim anketama. Sve više je umjerenih i proevropskih orijeniranih ljudi koji su podržavali kompromis s Grčkom i evropski put za Sjevernu Makedoniju kao bezalternativni koji smatraju da su Bugarska ucjenjivanja prevršile svaku mjeru.

Gubljenje daha zbog nacionalnih interesa

Ideja Macrona za Evropu sa “dvije brzine” može biti katalizator za pomak od neodrživog stanja. Ili će Bugarska maknuti veto, čime bi u junu Sjeverna Makedonja i Albanija počele pristupne pregovore, čime bi proces proširenja zaživio, a Unija počela vraćati narušeni politički kredibilitet u regiji, ili će se stvari iskristalizirati da Unija ne vidi i ne želi države Zapadnog Balkana kao ravnopravne partnere u Uniji, već će jasno poručiti da su to evropske države, ali da za njih mjesta može biti samo u “drugoj evropskoj ligi”. Ova ideja Macrona je revitalizacija stare ideje sa stepenastim privilegijama unutar Unije, koja se pojavila kao posljedica sukoba da bogati evropski sjever praktički finansira siromašne južne članice Unije.

Nakon ruske agresije na Ukrajinu, Evropa je manifestirala jedinstvo, koje je iznenadilo i same Evropljane. Bilo bi šteta da ideja ujedinjene Evrope izgubi dah zbog naglašenih nacionalnih interesa članica, umjesto da se odreknu dijela suvereniteta zbog ideje evropske solidarnosti i zajedništva.