Srpska pravoslavna crkva je van poreskog sistema, nema transparentan tok novca, ne podnosi finansijske izvještaje i tako postaje dobar mamac za pranje novca koji je stečen nezakonito: prodajom droge, trgovinom oružja… Država Srbija na to gleda blagonaklono jer ima politički interes ali i želi da se iskupi za vrijeme kada je crkva bila pod represijom države. Isti tretman ima i u Crnoj Gori, gdje crkveni kadrovi vode najvišu državnu politiku. Ova vrsta korupcije duboko nagriza društva u obije zemlje.
Bez kontrole
– Svako ko dobije novac treba da opravda kako ga je potrošio – kaže Zlatko Minić iz organizacije Transparensi Srbija za Pobjedu i objašnjava da „crkva mora da prikazuje poslovanje čak i kada dobije novac bez posebne namjene“, kao i da je „komercijalno prihodovanje crkve“ veoma značajno pitanje.
Još 2019. godine SPC je vraćeno preko 90 odsto imovine, ali nije uspostavljena kontrola nad prihodima koje ona donosi iako je prva velika finansijska malverzacija u SPC objelodanjena 2010. godine. Tada je zbog malverzacija i angažovanja podizvođača u građevinskom biznisu raščinjen vladika raško-prizrenski Artemije. Tri godine kasnije 2013. blagajnik patrijaršije u Beogradu završio je u zatvoru jer je ukrao milion eura u kešu, a 2015. godine patrijarh Irinej smijenio je cjelokupno sveštenstvo, đakone i crkvenjake iz Hrama Svetog Save zbog finansijskih malverzacija. Primjeri pronevjere i nezakonitih radnji nizali su se i po manjim eparhijama i bez obzira što su se oni uvećavali državni organi su ignorisali svoju obavezu da ih kontrolišu.
Ukazujući da bi pravdanje novca trebalo da bude kroz budžetski izvještaj i kontrole koja bi obuhvatila sve projektne aktivnosti koje crkva ima analitičar Dušan Janjić za Pobjedu daje pravi primjer.
– Ako je Crkva Srbije organizovala proteste „Ne damo svetinje“ morali su da imaju jasan iskaz materijalnog troška, a ne da izgovor bude ulica i sve je božija volja. Nije božija volja. Crkva se ne pridržava pravila i ne vodi unutrašnju evidenciju kako treba i zato se često dogode krađe. Onda crkva gleda da te krađe što prije skloni iz javnosti, a političari vrše pritisak na MUP da nema istraga – primjer za to je kada je blagajnik SPC pronevjerio novac. Crkva mora da ima unutrašnju kontrolu jer je organizovana po eparhijama koje imaju visoki stepen samostalnosti koji se pretvara u anarhiju – poručuje Janjić.
Neimari
Postavlja se još jedno pitanje koje stvara velike probleme i u Srbiji, i u Crnoj Gori, da li crkva može zemljište koje je dobila restitucijom bilo u kojoj državi da koristi kao građevinsko?
SPC se na primjeru Srbije koja joj je matica ponaša van kontrole, i zato ne možemo očekivati da se ona van matice ponaša drugačije. Recimo na Novom Beogradu, preko puta Merkatora, SPC je zemljište dobijeno od restitucije rasparčala: na jednom dijelu je napravljena crkva, a na drugom stambeni blok.
– Da li crkva ima pravo da učestvuje u svim vrstama poslova, jer se zna tamo gdje učestvuje u gradnji najčešće je povezana sa organizovanim kriminalom. I zato se crkva pojavi kao vrlo dobar društveni pokrivač za pranje novca od droge, trgovine oružjem. Svaka investicija koju gradi crkva morala bi da ima posebnu kontrolu od Agencije za borbu pritiv korupcije i onih koji se bave pranjem novca – jer pokazalo se u praksi od Italije preko Slovenije i Hrvatske da je to ozbiljna praonica novca – objašnjava Janjić uz napomenu da je taj građevinski biznis počeo i u Srbiji u posljednjih par godina.
– Patrijarh ne bi izjavio da crkva plaća porez da je obaviješten. Dakle, on bi morao da se upozna sa zakonskim obavezama, tumačenjm statuta crkve i sa prilagođavanjem svojih stavova, ocjena i pravnih pitanja: na primjer u Crnoj Gori i Hrvatskoj SPC se okreće prosrpskim potrebama – ukazuje Janjić.
Poznato je da razne crkvene usluge poput kršenja, vjenčanja, parastosa, sahrana,… nemaju određenu tarifu već se plaćaju po principu koliko vjernik da novca sveštenstvu. U crkvenim prodavnicima nezavisno od toga da li je proizvod izrađen u crkvi ili ne nema fisklanog računa već kupac dobija račun koji je zapravo predračun.
– Čim vidite takav račun to je znak da se radi mimo zakona i da pare idu u mantiju, odnosno da usluga zavisi od toga koliko je dubok džep u mantiji kaže Janjić.
Interesi politike
Ovakvim načinom poslovanja crkva postaje instrument za ostvarivanje raznih političkih interesa.
– U društvima koja imaju normalan pristup vjeri i crkvi nema te vrste zloupotreba, ali zloupotreba važi za bivše komunističke i diktatorske zemlje u kojima su na vlasti nacionalisti isti oni koji su pripadali tim režimima i ogriješili se o osnovna ljudska pa i religijska prava. Takav odnos prema crkvi je vrsta iskupljivanja, a u društvima u kojima vlada autoritarnost nema pravila. Vlast nešto forsira i nadoknađuje zbog represije koja je bila nad crkvom u nekim periodima. Ali, ljudi iz crkve nikako da priznaju da su i u socijalističkoj Jugoslaviji imali plate i penzije – odgovara Janjić.
Dio novca iz budžeta Srbije izdvaja se svake godine za SPC i ostale vjerske zajednice, ali problem je što se nikada ne kotroliše da li je namjenski dobijen i potrošen namjenski.
Rješenja
Iako imaju direktora patrijaršije i direkciju, SPC se ne ponaša tržišno. Recimo zakonski se porez ne plaća na vjerske objekte u kojima se vrši služba, ali je nejasno kako se plaća porez na one objekte koji su vlasništvo crkve a ona ih izdaje u zakup: stanovi po raznim zadužbinama i poslovni prostori…
– Kada bi crkva bila u poreskoj evidenciji sa svim popustima koje treba da ima zbog specifičnosti i važnosti ona bi bila samostalnija od ucjena, više bi kontrolisala unutrašnji protok novca što bi joj donijelo i više novca a samim tim i više slobode. Imamo razne primjere gdje je crkva prodavala stvari iz restitucije bez tendera – navodi Janjić i objašnjava da je najbolji model organizacije crkvenih poslova kooperativa koja u sastavu ima i proizvodne djelove.
– Kao kooperativa mogli bi da imaju svoju štednju ali postavlja se i pitanje koje zakonom mora da se uredi: da li crkva može da bude investitor – pita se Janjić.
U Crnoj Gori i na Kosovu dobili i ono što nije njihovo
– Od 1993. do 1995. godine na Kosovu ubrzano je prenošena imovina na crkvu. Tada su pripojeni i oni djelovi imovine koji su pripadali zadrugama i preduzećima za koje se znalo da država ne može da ih podrži pa su dali crkvi da ih vodi. Slično se radilo i u Crnoj Gori, često je preko restitucije crkva uvođena u posjede koji joj ne pripadaju – primjer Budve i Starog grada gdje postoje tri crkve – objašnjava Janjić.
Kako je SPC izgubila ugled
– Crkva bi dobila na ugledu i samostalnosti kada bi plaćala porez, jer crkva koja učestvuje sa investitorima čiji novac nije transparentan nema ugled. SPC je pod patrijarhom Irinejem jako narušla svoj ugled jer je on dozvolio da svako radi što hoće – poručuje Janjić.