Prije nešto više od sto godina, u Beču su istovremeno živjeli ljudi koji su oblikovali 20. vijek.
Prije sto godina, jedan dio Beča je istovremeno bio dom Adolfa Hitlera, Lava Trockog, Josipa Broza Tita, Sigmunda Frojda i Josifa Staljina.
U januaru 1913. godine, tamnoputi čovjek sa krajnje običnim drvenim koferom u rukama sišao je sa voza iz Krakova i zakoračio na peron bečke Sjeverne željezničke stanice.
U pasošu muškarca sa velikim brkovima kakvi su se viđali po selima, stajalo je ime “Stavros Papadopulos”.
“Sjedio sam za stolom kad su se vrata otvorila poslije kucanja, a onda ušao nepoznati muškarac”, napisao je godinama kasnije čovjek kog je stranac došao da upozna.
“Bio je nizak… mršav… njegova sivkasto-smeđa koža bila je rošava… U njegovim očima nisam vidio ništa prijateljsko.”
Pisac ovih redova je bio ruski disident i intelektualac, urednik radikalnog lista po imenu Pravda. Njegovo ime bilo je Lav Trocki.
Pravo ime čovjeka kog je opisao nije, zapravo, bilo Papadopulos.
Rođen je kao Josif Visarionovič Džugašvili, među prijateljima poznat kao Koba. Danas ga svi znaju kao Josifa Staljina.
Pored Trockog i Staljina, u centru Beča 1913. godine, živjelo je još mnogo onih kojima je bilo suđeno da oblikuju ili razore svijet 20. vijeka.
Bila je to raznovrsna grupa. Dva revolucionara, Staljin i Trocki, bili su bjekstvu. Sigmund Frojd već je bio etablirani naučnik.
Psihoanalitičar za kog su ushićeni sljedbenici vjerovali da je čovjek koji umije da izvuče tajne iz ljudskog uma, živio je i radio u ulici Bergase.
Mladi Josip Broz koji će se kasnije proslaviti kao jugoslovenski lider Maršal Tito, radio je u Dajmlerovoj fabrici automobila u Viner Nojštatu, gradiću južno od Beča. U to vrijeme je tragao za poslom, novcem i dobrim provodom.
Zatim, bio je tu i dvadesetčetvorogodišnjak sa sjeverozapada Austrije čiji su snovi o studijama slikarstva na bečkoj Akademiji likovnih umjetnosti dvaput srušeni i koji je sada boravio u jeftinom konačištu u ulici Melderman blizu Dunava – izvjesni Adolf Hitler.
U njegovoj veličanstvenom opisu grada tog vremena, Grom u sumrak, Frederik Morton zamišlja Hitlera kako cimerima drži govor “o moralu, rasnoj čistoti, njemačkoj misiji i slovenskom izdajstvu, o Jevrejima, jezuitima i masonima.”
“Njegov pramen kose bi zalepršao, njegove farbom išarane ruke bi sjekle kroz vazduh, njegov glas bi se uzdigao do operskih visina. A onda, jednako naglo kao što bi krenuo, samo bi zaćutao. Sakupio bi odsječno stvari na gomilu uz halabuku, te odjezdio do kutka u kom je bio njegov krevet.”
Bečke godine
Predsjedavajući svime, u razuđenoj carskoj rezidenciji Hofburg, nalazio se ostarjeli car Franc Jozef koji je vladao još od burne godine revolucija, 1848.
Nadvojvoda Franc Ferdinand, njegov nasljednik, živio je u obližnjoj palati Belvedere, nestrpljivo iščekujući dolazak na presto. Atentat na njega naredne godine pokrenuće Prvi svjetski rat.
Beč je 1913. godine bio glavni grad Austrougarskog carstva koje se sastojalo od 15 zemlja i imalo više od 50 miliona stanovnika.
“Iako ne baš prava mješavina svega, Beč jeste bio svojevrsna čorba različitih kultura koja je privlačila ambiciozne ljude iz čitavog carstva”, kaže Dardis Maknejmi, glavna i odgovorna urednica Vijena rivjua, jedinog austrijskog mjesečnika na engleskom, koja u ovom gradu živi već 17 godina.
“Manje od polovine od dva miliona stanovnika grada bilo je tamo rođeno, a oko četvrtine dolazilo je iz Bohemije (današnji zapad Češke) i Moravije (današnji istok Češke), tako da se češki govorio rame uz rame sa njemačkim u mnogim okruženjima.”
Državljani carstva govorili su desetine jezika, objašnjava ona.
“Oficiri austrougarske vojske su morali da znaju da izdaju naredbe na 11 jezika, pored njemačkog, na koje je zvanično bila prevedena i himna carstva.”
A ova jedinstvena mješavina dovela je do kulturološkog fenomena – bečkih kafića. Prema legendi, nastali su zbog džakova i džakova kafe koje je za sobom ostavila Otomanska armija poslije neuspješne turske opsade 1683. godine.
“Kultura ispijanja kafe i debatovanja i rasprava u kafićima i te kako je sastavni dio bečkog života danas, baš kao što je bio i tada”, objašnjava Čarls Emerson, autor knjige 1913: U potrazi za svijetom pred Veliki rat i viši naučni saradnik u ekspertskoj grupi za inostranu politiku Čatam haus.
“Bečka intelektualna zajednica zapravo je bila prilično mala i svi su se znali, a to je omogućavalo razmjenu mišljenja između različitih kultura.”
To je, dodaje on, odgovaralo političkim disidentima i bjeguncima.
“Niste imali neviđeno moćnu centralnu državu. Bila je možda pomalo aljkava. Ako biste željeli da u Evropi nađete mjesto gdje ćete se skriti, gdje ćete moći da sretnete mnogo drugih zanimljivih ljudi, onda bi Beč bio idealno mjesto.
Frojdovo omiljeno obitavalište, kafe Lantman, i dalje je tu na Ringu, slavnom bulevaru koji okružuje istorijski Inere štat.
Trocki i Hitler su posjećivali kafe Central, na samo nekoliko minuta pješice odatle, gdje su glavne strasti posjetilaca bili kolači, novine, šah i, iznad svega, razgovor.
“Dio onoga što je kafiće činilo toliko važnim jeste što su ih ‘svi’ posjećivali”, kaže Maknejmi. “Tako da je došlo do ukrštanja raznih disciplina i interesovanja, štaviše granice koje su kasnije postale toliko rigidne u zapadnoj misli, tada su bile veoma fluidne.”
“Bilo je to vrijeme poleta jevrejske inteligencije, i nove industrijske klase, koju je omogućilo dobijanje punog građanskog prava od Franca Jozefa 1867. godine, i potpuni pristup školama i univerzitetima.”
Iako je ovo još uvjek bilo društvo kojim su uglavnom dominirali muškarci, brojne žene ostavile su trag.
Alma Maler, čiji je suprug, slavni kompozitor, umro 1911. godine, i sama je komponovala, a postala je muza i ljubavnica slikara Oskara Kokoške i arhitekte Valtera Gropijusa.
Iako je grad bio i ostao sinonim za muziku, raskošne balove i valcer, postojala je i vrlo turobna, mračna strana Beča. Ogroman broj ljudi je živio u udžericama, a te 1913. sebi je život oduzelo 1.500 Bečlija.
Niko ne zna da li je Hitler naletio na Trockog niti da li je Tito sreo Staljina.
Ali djela kao što su Doktor Frojd će vas primiti sada, gospodine Hitler – radio drama iz 2007. godine Lorensa Marksa i Morisa Grana – živopisna su zamišljanja takvih susreta.
Rat koji je izbio naredne godine, širio se kao vatra i progutao veći dio intelektualnog života Beča.
Carstvo se urušilo 1918. godine, a Hitler, Staljin, Trocki i Tito pošli su putevima kojima će zauvjek obilježiti svjetsku istoriju.