Vladimir Dedijer o Njegoševom mauzoleju: “SPC ne može da podnese da rimokatolik gradi spomenik jednom pravoslavnom vladiki”

Na Cetinju i Lovćenu u avgustu 1970. boravio je profesor akademik, istoričar, publicista, novinar i učesnik Narodnooslobodilačke borbe Vladimir Dedijer, član Odbora za izgradnju mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu. Njegova posjeta uslijedila je posle pisanja svjetske štampe o podizanju spomenika Njegošu i dezinformacija koje se prezentiraju svjetskoj javnosti u vezi s ovim pitanjem.

Pošto se upoznao sa činjeničnim stanjem, Vladimir Dedijer je napisao pismo Odboru za izgradnju Njegoševog mauzoleja. Pismo objavljeno u nezavisnom listu Borba, 20. avgust 1970. godine, koje je aktuelno i danas kao što je bilo prije 50 godina, prenosimo u cjelosti:  

„Primetio sam u svetskoj štampi, posebno francuskoj, italijanskoj, britanskoj, pa čak i japanskoj, da se vodi organizovana kampanja protiv podizanja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu po projektu i izradi vajara Ivana Meštrovića.

Tu se tvrdi da vlasti ruše pesnikovu zadužbinu na Lovćenu i vrše kulturni genocid.

Pobuđen ovakvim napisima u želji da utvrdim istorijsku istinu, ispitao sam istoriju podizanja Njegoševe kapele na Lovćenu sredinom prošlog veka, njenog konačnog rušenja 1925. godine i podizanja nove kapele iste godine po nalogu i u ime kralja Aleksandra Karađorđevića.

Takođe sam i lično, na dan 15. avgusta 1970. godine, boravio na Cetinju i izlazio na vrh Lovćena, kako bi se uverio u istinitost.

Na osnovu istorijskih činjenica i arhivske dokumentacije, došao sam do saznanja i utvrdio da je čitava ta kampanja u inostranstvu zazdana na netačnostima i dezinformacijama: Prvo, kapelu koju je Njegoš za života sazidao i namenio da u njoj bude sahranjen, austrougarska vojska je delimično porušila 1916. godine. Po nalogu okupatorskih vlasti Njegoševe kosti su iskopane i prenesene na Cetinje, uz prisustvo predstavnika Crkve.

Drugo, po propasti Austrougarske Monarhije, u Njegoševom rodnom mestu Njegušima osnovan je odbor za obnavljanje Njegoševe kapele. Do ostvarenja zamisli ovog odbora nije došlo i Njegoševa kapela nikad nije obnovljena.

Treće, kralj Aleksandar Karađorđević, 1925. godine, u spomen rođenja svog sina Petra II Karađorđevića, naređuje da se ostaci Njegoševe kapele poruše i da se sazida nova kapela. To je i učinjeno. Ova kapela je građena od novog kamena, na novim temeljima, a ostaci stare kapele su bačeni u Jezerski vrh. Ova činjenica je potvrđena i iskazima ljudi koji su radili na zidanju nove kapele.

Kapela na Lovćenu obnovljena 1925. prema projektu čuvenog arhitekte Nikolaja Krasnova.

Na osnovu ovih činjenica odlučio sam da sa svoje strane učinim sve da svetsko javno mnenje sazna punu istinu, da se kod nas ne vrši rušenje Njegoševe originalne zadužbine, nego da se gradi dostojan spomenik velikom pesniku, a uklanja Aleksandrova zadužbina.

Nastojanje da se najvećem filozofu-pesniku među jugoslovenskim narodima, Njegošu, podiže spomenik po zamisli najvećeg vajara koji je u istoriji ponikao sa našeg tla, Ivana Meštrovića, tvorca Kosovskog ciklusa, Pobednika na Kalemegdanu i spomenika Neznanom junaku, za mene je samo produžetak mukotrpne borbe za ostvaranje ideala bratstva i jedinstva.

Izgradnja baš ovakvog spomenika danas je, po mom mišljenju, utoliko potrebnija jer se u našoj zemlji sa raznih strana opet čuju te podmukle netrpeljivosti. To se ogleda i u akciji protiv podizanja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu koji vodi jedan deo hijerarhije Srpske pravoslavne crkve. Oni ne mogu da podnesu da jedan Hrvat plete venac na Lovćenu jednom Crnogorcu, da jedan rimokatolik gradi spomenik jednom pravoslavnom vladiki. Nasuprot tradicijama Srpske pravoslavne crkve u borbi za slobodu i nezavisnost srpskog naroda, kojima je u svom životu i radu doprineo mnogo i sam Njegoš, neki vrhovi Srpske pravoslavne crkve, naročito 1918. godine, stavili su se u službu dinastije Karađorđevića i njenog režima.

Hijerarhija Srpske pravoslavne crkve ne vodi akciju za očuvanje Njegoševe zaostavštine, nego sve sile napreže da spase građevinu kralja Aleksandra Karađorđevića, jer ona predstavlja višestruki simbol:

Prvo, Aleksandrova zadužbina je oličenje uništenja državnosti Crne Gore posle 1918. godine. Umesto da se nova zajednica bratskih naroda stvara na osnovama jednakosti i poštovanja volje naroda, Crna Gora je 1918. godine silom uterana u novu državu i obespravljena.

Drugo, Aleksandrova kapelica je oličenje prevage dinastije Karađorđevića nad dinastijom Petrovića.

I, treće, ta kapelica je ujedno simbol uništenja nezavisnosti Crnogorsko-primorske mitropolije koju je ona čuvala kroz vekove, da bi posle 1918. godine, zajedno sa drugim nezavisnim srpskim crkvama, bila podgvrgnuta srbijanskoj pravoslavnoj crkvi.

Tužno je gledati kako pojedini intelektualci iz Jugoslavije, zadojeni nahijskim svađama i balkanskim atavizmima, netačno obaveštavaju prva imena svetske kulture o sudbini Njegoševe kapele.

Nasuprot ovome, za poštovanje su mišljenja onih intelektualaca koji su protivni Njegoševom mauzoleju iz estetskih razloga.

Sagledavajući činjenično stanje, primio sam se članstva u Odboru za igradnju mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu na Lovćenu jer želim da branim istorijsku istinu i hoću da dignem glas protiv diktiranja šta Crnogorci smeju, a šta ne smeju da rade. Uveren sam da će ovo doprineti odbrani prava i naroda, a naročito malih naroda, na jednakost i uzajamno poštovanje, unutar naše zemlje, kao i u svetu. Sledujući glasu svoje savesti, obavestio sam izdavačko preduzeće „Prosveta“ iz Beograda da autorski honorar od trećeg izdanja mog ratnog „Dnevnika 1941.-1945“ uplati u korist podizanja Njegoševog mauzoleja.