Srpski radikali i ministar Milan M. Stojadinović o stanju u Crnoj Gori 1925. godine

za aktuelno.me

Piše:  Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Parlamentarni izbori u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, po nalogu kralja Aleksandra Karađorđevića, koji je dao ovlašćenja predsjedniku Vlade Nikoli Pašiću da raspusti postojeći saziv Narodne Skupštine i raspiše nove, prijevremene izbore, zakazani su i održani 8. februara 1925. godine.

U svojstvu nosioca liste Narodne radikalne stranke u izbornom okrugu Crna Gora, određen ličnim izborom i odlukom lidera radikala Nikole Pašića, januara 1925. godine, radi izborne agitacije i propagande, stigao je u Crnu Goru (tada oficijelno zvanu Zetska oblast) dr Milan M. Stojadinović. Inače, radi se o političaru iz Srbije (ministru finansija u vladama KSHS i kasnijem vođi Jugoslovenske radikalne zajednice i predsjedniku vlade Kraljevine Jugoslavije 1935.-1939.), kojeg su, kako tada (1925.), tako i kasnije, i crnogorski državotvorni federalisti, okupljeni u Crnogorskoj stranci, označavali kao jednog od svojih najvažnijih idejnih i političkih protivnika u sopstvenoj, legalnoj, političkoj parlamentarnoj i izbornoj borbi i kompeticiji. U to vrijeme, početkom 1925. godine, kad je izborna kampanja bila u toku, u samoj Crnoj Gori vladalo je i dalje jako političko, ekonomsko i socijalno nezadovoljstvo kod ogromnog broja Crnogoraca u jedinstvenoj državi, a kojeg su oni manifestovali na različite načine.

Premda je u Crnoj Gori, masovni zelenaški (komitski, gerilski, lažno nazvan od režima „odmetnički“) oružani ideološko-politički otpor novim vlastima i postojećem uređenju države KSHS uglavnom bio represivnim i drugim putem do kraja 1923. i do polovine 1924. godine u najvećem dijelu bio skršen, ipak, u crnogorskim šumama bilo je i dalje zapažen broj slobodara, gerilskih boraca, komita (režim ih nazivao „odmetnicima“), odnosno, političkih i oružanih boraca iz pokreta „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“.

Nekoliko zelenaških komitskih grupa i pojedinaca su i tokom 1925. godine (kao i kasnije) vodili i dalje oružanu borbu protiv vlasti, režima i aktuelnog državnog ustojstva, nezadovoljni potčinjenošću Crne Gore u unitarističko-centralističkoj monarhiji, što je i sam dr Milan Stojadinović bio u prilici da se uvjeri prilikom svog dolaska u Crnu Goru radi izborne akcije u korist Narodne radikalne stranke početkom 1925. godine. Uglavnom, ti nezadovoljnici bili su politički, ideološki i drugi neprijatelji organa vlasti i predstavljali su skupine tada još uvijek živog, vojnog krila zelenaškog crnogorskog državotvornog pokreta, preostalog još od Božićnog ustanka iz januara 1919. godine i kasnijih komitskih otporaških godina. To je govorilo da su na prostoru Crne Gore bile nedemokratske, nestabilne političko-bezbjedonosne prilike i u vrijeme kampanje za parlamentarne izbore 1925. godine. To ilustruje i masovno prisustvo žandarmerije i vojske prilikom dolaska dr Milana Stojadinovića u Crnu Goru.

O tome, u memoarskim zapisima, svjedoči i sam dr Milan Stojadinović.   Reminiscencirajući vrijeme svog dolaska u Crnu Goru i boravka u njoj početkom 1925. godine, kad je vršio političku kampanju za račun Narodne radikalne stranke pred parlamentarne izbore, koji su bili zakazani za 8. februar 1925. godine, dr Milan Stojadinović, u svojim memoarima „Ni rat ni pakt- Jugoslavija između dva rata“ (prvo izdanje, Buenos Aires, 1963. g.), u poglavlju pod naslovom „Među Crnogorcima“, pored ostalog, kazuje da je, radi izvršenja povjerene mu političke i ideološke stranačke misije u izborne svrhe u jeku zime 1925. godine stigao iz Beograda i u Crnu Goru preko područja Boke Kotorske. Potom kazuje: „Išli smo automobilima i kod Krstaca, ispod planine Lovćena, već upadosmo u duboki sneg, koji je bio raščišćen samo toliko da kola mogu da prolaze. Ali to me nije toliko iznenadilo, koliko preduzete mere osiguranja celog tog puta kojim sam imao da prođem, od Kotora do Cetinja. Na raskrsnicama su stajale grupe žandarma, a sa obe strane puta, naročito prema planinama, oko sela Čevo, vojnik do vojnika, da im se broja nije znalo. Svi sa puškom u ruci i fišeklijama oko pojasa“

(Dr Milan Stojadinović, „Ni rat ni pakt- Jugoslavija između dva rata“, prvo izdanje, Buenos Aires, 1963., str. 208).

Milan Stojadinović tvrdi potom da je bio „zaprepašćen takvim stanjem stvari“ (Ibidem) i da je po dolasku na Cetinje o tome tražio obavještenje od velikog župana Zetske oblasti Milovana Džakovića, kome je saopštio da mu se ta „žandarmerijsko-vojna parada“ nimalo nije dopala i da je ona ponajmanje „demokratsko sredstvo agitacije za nastupajuće izbore“. Stojadinović veli da je župana Džakovića upitao da li „vredi da postavljam svoju kandidaciju pod žaštitom bajoneta“ (Ibidem), a Džaković mu je odgovorio da „vredi“, jer to zahtijevaju aktuelne sigurnosne i političke prilike u zemlji. Stojadinović bilježi da mu je za to Džaković dao obrazloženje, navodeći: „Mi ovde u Crnoj Gori podeljeni smo na dve grupe: „belaše“ i „zelenaše“. „Zelenaši“ su pristalice pokojnog kralja Nikole i bili su za federalističko uređenje zemlje, pri čemu bi Crna Gora takođe bila jedna autonomna pokrajina. Mi, koje nazivaju „belašima“, mi smo nacionalisti, pristalice ujedinjenja sa Srbijom, kako smo to svečano proklamovali i na Velikoj narodnoj skupštini u Podgorici, novembra 1918. U ovoj grupi ljudi vi ćete naći dosta pristalica za Radikalnu stranku, premda ima i takvih koji su se opredelili za Demokratsku stranku Ljube Davidovića i za Srpsku zemljoradničku stranku Joce Jovanovića. Što se pak tiče onog osiguranja puta, koje ste videli od Kotora dovde, to sam morao sprovesti, jer u ovom kraju oko Čeva ima 500 odmetnika, dobro naoružanih i borbenih ljudi. To su oni Crnogorci koji ne priznaju ujedinjenje“ (Ibidem, str 209).

Dakako, tvrdnja da je tada, prilikom tadašnjeg dolaska Stojadinovića u Crnu Goru (tada službeno zvanoj Zetskoj oblasti), bilo 500 naoružanih zelenaških „odmetnika“ u šumama Katunske nahije je u određenom smislu pretjerana, ali je činjenica da su postojale takve prilično jake i aktivne komitske grupe, ne samo u cetinjskom okrugu, nego i širom Crne Gore, koje su i dalje vodile gerilsku borbu s geslom “ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE”, protiv organa državne vlasti, te koje nijesu priznavale okupaciju i nasilnu aneksiju Crne Gore Srbiji sprovedenu još krajem 1918. godine i vladavinu terora, kojeg su nad crnogorskim narodom sprovodili organi vlasti u tadašnjoj državi i njihove regularne trupe, žandarmerija i paravojne formacije (bjelaško-kontrakomitske grupe).

No, uprkos izbornom teroru, violenciji, manipulacijama i malverzacijama organa vlasti u Crnoj Gori (Zetskoj oblasti)- vladajuća Narodna radikalna stranka i njen nosilac liste u Crnoj Gori dr Milan Stojadinović, nijesu ostvarili pobjedu na tim izborima. Politička stranka iz Crne Gore, koja nije bila centralististička, već antiunitarna i federalistička- a to je Crnogorska stranka- osvojila je pojedinačno najviše glasova i poslaničkih mandata od svih stranaka centralističke velikosrpske orijentacije, koji su sudjelovale u izbornoj kompeticiji. Crnogorska stranka osvojila je 3 poslanička mandata na tim izborima, a za njene poslanike u Narodnoj skupštini KSHS izabrani su Mihailo Ivanović, dr Sekula Drljević, Savo Vuletić, koji će se potom u parlamentu boriti za državnu ravnopravnost Crne Gore, tražeći federativnu državnu zajednicu Južnih Slovena, te za politička, ekonomsko-socijalna, kulturno-prosvjetna i druga prava Crne Gore i Crnogoraca.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta