Raspeće i propadanje Crne Gore pod velikosrpskom agresijom i terorom

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Crna Gora je pala pod austro-ugarsku okupacionu vlast 1916. godine. Kralj i Vlada Kraljevine Crne Gore odlaze pod pritiskom novonastalih okolnosti u egzil u Francuskoj 1916. godine. Kad je krajem 1918. godine, nakon prestanka austro-ugarske okupacije, uslijedila srpska i saveznička reokupacija Crne Gore, kralju Nikoli i njegovoj Vladi nije dozvoljen povratak u zemlju. Na Podgoričkoj skupštini novembra 1918. godine agenti Srpske Vlade i Dvora Karađorđevića izglasali su, u uslovima vojne okupacije Crne Gore, nelegalno i nelegitimno pripajanje (nasilnu aneksiju) Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji[1].

Crnogorski patrioti i lojalisti pod vođstvom bivšeg ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Jovana S. Plamenca[2] i kapetana, (potom, od 1919. godine komandira, a od 1921., i brigadira) Krsta Zrnova Popovića, podigli su početkom januara 1919. godine Božićni ustanak protiv srpske aneksije crnogorske države. Oružane borbe ustanika i okupacionih trupa trajale su dugo godina.

O sukobima crnogorskih patriota i srpskih okupacionih snaga na Božić 25. XII 1918. godine/6. januara 1919. godine piše i znameniti italijanski intelektualac i prijatelj Crne Gore- Giacomo Golfera (Đakomo Golfera) u svojoj knjizi „Zločin Antante“ sljedeće: „Bio je Božić. Srbi, s dominirajućih pozicija, ukrštali su u toku tri dana paklenu artiljerijsku vatru po masi, ponavljajući u Crnoj Gori grozote kakve su Turci učinili u Armeniji“.

(Giacomo Golfera, „Ili delittto del Intesa“, Bologne, 1922).

Nakon tzv. Podgoričke skupštine i nasilne aneksije Crne Gore 1918., crnogorski narod je pod strahovladom Beograda i njegovi adlatusa na teritoriji Crne Gore bio izložen užasnom teroru i masovnim teškim zločinima, ali je pružao jak oružani otpor tome sa ciljem obnove crnogorske državnosti i slobode.

Dr Ivan- Ivo Jovićević je bio crnogorski diplomata u vrijeme Kraljevine Crne Gore, njen generalni konzul u Švajcarskoj (Ženeva), te politički  emigrant od 1916. do 1926. godine. Poslije povratka u zemlju dr I. Jovićević bio je zapaženi politički aktivista Crnogorske stranke (federalista, zelenaša) u razdoblju 1926-1945. On u svojim memoarima »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste«  (Obod, Cetinje, 1995), opisujući svoj izgnanički život u Francuskoj i Švajcarskoj, navodi  i ovo: » Iz Crne Gore stizale su sve gore i gore vijesti: čujali smo kako se ruše kuće, kako se muče i ubijaju  čak  i   žene,  da  su  tamnice  napunjene  najboljim  Crnogorcima  itd«.

(Dr Ivo Jovićević, »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste«, Obod, Cetinje, 1995, str. 127 i 128.).

Crnogorsko pitanje već godinama je bilo aktuelno u Velikoj Britaniji i više puta se o njemu raspravljalo od 1920. do 1925. godine u britanskom parlamentu. Mnogi istaknuti britanski političari i druge ličnosti zalagali su se za prava Crne Gore. Britanski plemić ser Edvard Bojl (Sir Edward Boyle, Baronet, 1878–1945), predsjednik „Balkanskog komiteta“ u Londonu tokom 1925. godine boravio je u Kraljevini SHS, Albaniji, Grčkoj i Bugarskoj. Bio je i na prostoru bivše Kraljevine Crne Gore i upoznao se sa političkom, ekonomsko-socijalnom i drugom situacijom u njoj i o tome sačinio izvještaj kojeg je objavio u javnosti u formi opširnog članka. To što je o stanju u Crnoj Gori napisao nepristrasni Britanac baron Edvard Bojl sa stanovišta činjenica podudaralo se sa onim što je stalno iznosila crnogorska politička emigracija a u KSHS crnogorski federalisti (Crnogorska stranka).

O zapažanjima o Crnoj Gori i situaciji u njoj britanskog barona Edvarda Bojla pisao je i list „Crnogorac“ zvanični organ Crnogorke stranke u broju od 1. juna 1925. godine. U članku pod naslovom „Englezi o prilikama u Crnoj Gori“. S tim u vezi „Crnogorac“ navodi: „Ne može se poreći da veći broj uglednih Engleza prate današnje prilike u našoj otadžbini sa ljubavlju i simpatijama prema Crnoj Gori i njenom narodu. Osuđuju nepravde koje su učinjene prema Crnoj Gori, kao i one koje se još uvijek ne prestaju činiti prema Crnogorcima.

U Londonu postoji društvo najuglednijih Engleza koje se zove „Balkanski komitet”. Kao što mu i ime kaže, svrha je društva da prati prilike i događaje na Balkanu. Predsjednik tog društva je ser Edvard Bojl. Prije nekoliko mjeseci on je proputovao cijelu Jugoslaviju, Grčku i Bugarsku. Bio je i u Crnoj Gori. Sad je, kako beogradski listovi donose, napisao veliki članak o Crnoj Gori. U čuvenom engleskom listu „Fortnajtmio Reveju” između ostalog kaže: „Svuda se osjeća (u Crnoj Gori) nepovjerenje, nezadovoljstvo i strah. Ljudi leže neosuđeni po prljavim hapsanama (zatvorima) godinama. Kod Crnogoraca je opšte uvjerenje da su oni prevareni, kao i Eropa. Pobijeđeni neprijatelj je u boljem položaju od Crnogoraca, na hiljade ljudi stalno živi u polugladnom stanju”. Više ne donose beogradski listovi, mi ćemo se pobrinuti da kasnije više donesemo“[3].

List „Crnogorac“ se potrudio da održi dato obećanje. Percipiranje lošeg ekonomsko-socijalnog stanja i sveukupne obespravljenosti Crne Gore od 1918. godine i sedam godina zaredom nakon toga, britanski baron ser Edvard Bojl je bio u prilici da vlastitim iskustvom utvrdi i doživi i to je zapisao i obznanio u britanskoj javnosti. Te utiske i ocjene ser Edvarda Bojla o Crnoj Gori prenio je list „Crnogorac“ broj 23 od 6 juna 1925. U opširnom članku pod naslovom „Ser Edvard Bojl o crnogorskom pitanju“, koji glasi u cjelosti:

“Cetinje, kao prijestonica Crne Gore bilo je sasvim drukčije nego današnje Cetinje. Prvi prizor, koji sreta oči putnika iz Kotora jeste, kao i prije, prelivanje crvenih  krovova naslaganih zajedno pri dnu visoke zaravni, okružene malim bregovima, pokrivenim razbacanim kamenjem. Tek kad se uđe u grad, izmjena je jasna.Stare živosti nema.Dvije paralelne ulice, koje su glavni prolaz, sad su puste. Prozori na ulazu u dvor polomljeni su, a unutra gomile od namještaja, čaršafa, porculana, pa lične pripadnosti: kao haljine, medalje, počasni mačevi, fotografije, čekaju da budu maknute. Crnogorske narodne nošnje nestalo je, i zamijenjena je poznatom nošnjom srbijanskih vojnika, izuzev što se može vidjeti na malom broju staraca sa bijelom kosom. Dvije Njemice sviraju u kafani blizu dvora. Od prilike jedno tuce ljudi sjedi po strani ćuteći, a drugo sporim hodom prolazi pazeći, da ne bi čulo što govore. U deset sahati ulice su bile prazne.

Nikšić i Podgorica, obadvije varoši veće od Cetinja mnogo lakše pristupačne. U svakoj od njih čovjek osjeća istu atmosferu: sumnju, nezadovoljstvo, strah. Priče o surovostima, rđavoj upravi, o ljudima zatvorenim u memljivim tamnicama, u kojima čekaju isljeđenje do na „kukovo ljeto“, poznate su engleskoj javnosti. Putnik koji prođe kroz Crnu Goru  bez zvaničnog pratioca, naći će, da su ove priče u najvećoj mjeri istinite. Da se je tamo događalo mnogo koječega, što bi srbijansko mišljenje trebalo da oplakuje, dokazuju činjenice iz upravaljanja Crnom Gorom, koje su vjerujem, nesporne. Sada je moguće usvojiti optimističko gledište. Na prvom mjestu, mnoge od ranijih svireposti, zamijenjene su blažim režimom. Mnogi od većih činovnika Crnogorci su, ali se otvoreno stavljaju na stranu krajnjih elemenata koji su neprijateljski raspoloženi prema narodu i njegovoj prošlosti. Ogromni broj žandarmerijskih postaja u početku nije uspijevao da uspostavi red, ali u potonje vrijeme pokazao je veće uspjehe. Ali glavni razlog, da se može govoriti sa više dobre nade, nesumnjivo je u tome, što je vazda ogromna većina Crnogoraca jedinstvo sa Srbijom, smatrala kao ideal, koji su uvijek imali pred očima; ali je ujedinjenje trebalo da bude ujedinjenje dvije nezavisne države jedne s drugom, a ne da jedna strana drugu jednostavno zauzme. U Crnoj Gori ne može se primijetiti dinastičkog pokreta, ali postoji na veliko rašireno osjećanje, da su prevareni, izlukavljeni, i da je Evropa obmanuta. Skupština u Podgorici, Crnogorci kažu, bila je sramno djelo, vješto izmajstorisano. Crnogorci su se zaista predali Austrijancima, ali tek onda kad nije bilo drugog izlaza, a njihov komandant bio je jedan srbijanski general. Mada je Crna Gora bila nezavisan borac nije primila ni jedne pare od naknade ratne štete. Kakav pobijeđeni neprijatelj ne bi mogao pretrpjeti grđu sudbinu od sudbine Crne Gore; ona je uništena i progutana. I ako ovo pričanje može biti i prećerano, ono dovoljno jasno dokazuje postojanje dubokog osjećanja bola, ali takt, razmišljanje i malo širokogrudosti možda bi moglo stvar vremenom izliječiti. Crnogorci su se ponosili svojim imenom. Ako federativno rješenje nije, za ovaj momenat, politički provedivo može se sigurno Crnogorcima odobriti autonomija. Time bi se Srbija primorala, da bar u nekoliko poštuje prava Crnogoraca i njihova osjećanja.

Siromaštvo je u Crnoj Gori nevjerovatno i strašno. U ovom pogledu stvar je, bez sumnje potonjih godina, pogoršana. Na hiljade, ovo se može posigurno tvrditi, živi stalno na pragu gladovanja. Ovome se može pomoći samo kakvim pokušajem, da se otvore ekonomski izvori Crne Gore. Novi putevi i rad na razvitku željezničke mreže, kao i primjer vezati Kotor ili Bar sa Beogradom i Nikšić i Podgoricu sa Barom, dali bi maha iskorišćavanju velikog prirodnog bogatstva Crne Gore. Odavno najeravani i projektovani plan isušivanja Skadarskog jezera, koji je provedljiv pod relativno malim troškovima, povećao bi i proširio bogatu površinu za rađanje žita. To bi bio jedan način, koji stvarno ne bi ništa koštao beogradsku vladu, a uzelo bi se, da vodi računa o sudbini Crnogoraca. Crnogorci se sada, sasvim razumljivo, uzimaju u srbijansku vojsku, i nose uniformu kao soldati države S.H.S. Čudno je, zašto ne bi bilo moguće dozvoliti im, da nose nekakav crnogorski znak na kapi ili bluzi, pa makar to bilo i samo slovo CG. Razlikovanje je potrebno i trebalo je da bude. I u sitnicama, ono ima svoju veliku vrijednost.

Na načine naprijed pomenute Srbija bi mogla, izgleda mi, riješiti crnogorsko pitanje. Srbijanska vlada, koja, kao vlada pokazuje sve osobine, koje karakterišu srbijanski narod u privatnim odnosuma: njegovu velikodušnost, praktičnost i dobrosrdačnost, vezala bi CG za SHS državu kao srećan i zadovoljan element”[4].

List “Crnogorac” propratio je taj tekst barona Edvarda Bojla redakcijskim komentarom sljedeće sadržine:

“Ser Edvard Bojl

Veliki engleski narod uspio je stvoriti najveće carstvo na svijetu; carstvo, kakvo još u istoriji čovječanstva nije nijedan narod stvorio. Ako nijesu uspjeli u svome carstvu ujediniti cio svijet, ali su veličinom svoga carstva obvezani, da svojim pogledom obuhvataju cio svijet. Ko gleda sa visine tolike imperije, tome se ništa ne može ispriječiti pred pogledom ni do krajnih granica šara zemljinog. Ali svakako i oni kao i ostali smrtnici,  pa ma koliko inače veliki bili i ma koliko visoko stajali u toliko predmete bolje vide, u toliko su im bliži, i u toliko pouzdanije prodiru u suštinu bitnosti predmeta, u koliko ih duže posmatraju.  Po svakom pravu, i Božijem i ljudskom, Crna Gora im je vrlo blizu i mora im biti vrlo blizu. A poznajući pravedno renomirano riterstvo i plemenitost gordih sinova Velike Britanije mi tvrdimo, da im niko ne može biti bliži od junačke Crne Gore. Velika Britanija ušla je u svjetski rat sa parolom: za slobodu malih. I Crna Gora, njena najmanja saveznica, ušla je u svetski rat iz jednako plemenite pobude, samo sa beskrajno više rizika.  Ni od koga ne napadnuta ušla je u rat za slobodu drugih, a budući mala, stavila je na kocku svoj sopstveni opstanak. Njena nesebičnost do samopregorijevanja kulminira u činjenici da nikad nikome nije postavila nikakvih uslova za svoj ulazak u rat dakle, ko može Britaniji biti bliži od CG, koja je, kao njen saveznik, sa toliko nesebičnosti prolila toliko krvi? Ko može od Crne Gore biti bliži Britaniji, čiji su najveći među najvećima svoga vremena: Gledston i Tenison onoliko plemenito zanosili veličinom crnogorske borbe i sjajem njenih uspjeha? Pa i ako je Crna Gora tako blizu uglednom Britancu Ser Edvardu Bojlu, ipak su poznate spletke uspjele privremeno omesti njihov pronicavi pogled da uđe sa potrebnim pouzadanjem i sigurnošću u suštinu jednog događaja, koji je bio tako odlučan za Cgoru i njenu sudbinu. On u svome članku o Crnoj Gori kaže:  „Crnogorci su se zaista predali Austrijancima, ali tek onda kad nije bilo drugog izlaza..“  To nije tačno. Nijesu se oni predali Austrijancima, nego su Austrijanci zarobili Crnogorce tek onda, kada su pali u zamku izdajnički i sramno podmetnutu.  O tome će se brzo uvjeriti predsjednik  „Balkanskog Komiteta“  Ser Edvard Bojl i cio svijet.

Inače smo veoma zahvalni uvaženom Britancu na njegovom plemenitom interesovanju za Crnu Goru i njenu budućnost”[5]

[1] Alexander Devine, „OF THE MAP, the suppression of Montenegro, the tragedy of a small nation““, London, 1921., p. VIII navodi: „Ime Crna Gora izbrisano je sa spiska evropskih naroda, a narod Crne Gore nasilno je anektiran Kraljevini Velikoj Srbiji“.

[2] Jovan Simonov Plamenac je od strane kralja Nikole imenovan za predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore i ministra spoljnih poslova i tu dužnost je obavljao od 1919. do 1921. godine.

[3] „Crnogorac“, godina I, broj 22, od 1. jun 1925. str. 1, članak „Englezi o prilikama u Crnoj Gori“.

[4] „Crnogorac“, br. 23, Podgorica, 6. juna 1925, str. 1 i 2.

[5] „Crnogorac“, br. 23, Podgorica, 6. juna 1925, str. 2

Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta