Okupacija i aneksija 1918. godine je Crnu Goru pretvorila u pakao

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Na području Kraljevine Crne Gore, poslije njenog nelegalnog i nelegitimnog ulasku u KSHS, odnosno, vojne okupacije i nasilne aneksije, krajem 1918. godine, uspostavljen je sistem organizacije nove vlasti. Tada nastaju, sa novim političkim stanjem i okolnostima u zemlji, snažne antagonističke pojave i odnosi u društvu, izazvani prilikama stvorenim donošenjem odluka Podgoričke skupštine 1918. godine i reakcijom na njih, izbijanjem Božićnog ustanka januara 1919. godine, što je produkovalo dugogodišnje ustaničke akcije i komitski pokret koji je trajao uglavnom do 1929. godine.

Crna Gora postala je zemlja zgarišta, krvi i pepela, pretvorena u takvu nakon njene aneksije Srbiji pod žezlom srpskog regenta Aleksandra Karađorđevića. On je, kako je pisao Nikola Petanović,  konačno uspio da vidi anektiranu Crnu Goru i 6000 crnogorskih domova uništenih i spaljenih do pepela-gdje su kao rezultata svega najbolji ljudi Crne Gore koji su preživjeli ili izbjegli neizrecivu brutalnost njegove bande sada u egzilu i čekaju momenat da zadaju smrtonosni udarac uništiteljima njihovog voljenog ognjišta“ [1]. Konkretno, kako je tvrdio dr Sekula Drljević „u razdoblju od početka 1920. do kraja 1924. bila je najjača akcija gerilaca. U tim godinama bili su stavljeni izvan zakona svi Crnogorci koji nijesu bili u službi Beograda. Redarstveni organi i janjičari ubijali su ih slobodno, kao divlje zvijeri“[2].

Najprije je prostor bivše Kraljevine Crne Gore[3], na osnovu naredbi Vrhovne Komande iz Beograda od 30. XII 1918. godine i od 8. januara 1919. godine, stavljen pod vojnu upravu Štaba Komande Zetske divizijske oblasti sa sjedištem na Cetinju, koja je bila u sastavu II Armijske oblasti sa sjedištem u Sarajevu. Nakon što je pukovnik, potom general Dragutin Milutinović povučen s tog položaja, odlukom Vlade i Vrhovne Komande, na čelo Komande Zetske divizijske oblasti postavljen je general Miloš Mihailović, a poslije njega general Aleksandar Stojišić, koji su nekoliko godina upravljali prostorom bivše Kraljevine Crne Gore kao vojni guverneri. Nakon raspuštanja Podgoričke skupštine i Izvršnog narodnog odbora, stvarnu vlast u Crnoj Gori od aprila 1919. godine, preuzeo je povjerenik Vlade KSHS za Crnu Goru u rangu ministra sa vanrednim ovlašćenjima, bivši srpski ministar crnogorskog porijekla, radikal- Ivan-Lola Pavićević, koji je vršio tu dužnost do avgusta 1920. godine, kada je podnio ostavku.

U to vrijeme su došle do izražaja konstantne represivne mjere režima u pacifikaciji Crne Gore. U Božićnom ustanku je učestvovalo preko 4.000 Crnogoraca, a vlasti su zapalile od 1919. do 1929. preko 5.000 kuća boraca za pravo, čast i slobodu Crne Gore. U zatvorima je, u tome periodu, sukcesivno, utamničeno oko 3.000 Crnogoraca, dok je ubijeno oko 2.000 ustanika, članova ustaničkih porodica i njihovih krvnih i drugih srodnika, te njihovih podržavalaca, pomagača i uopšte seljaka i građana, u znak odmazdi režima zbog odmetničke akcije. Emigriralo je od kraja 1918. godine preko 3.000 Crnogoraca, koji su se protivili nasilnoj aneksiji Crne Gore, od kojih se jedan dio kasnije vratio u zemlju, dok je znatan dio ostao u emigraciji.

zelenaški pokret, koji je imao političko i vojno krilo, bio je stavljen van zakona. Nova okupaciona vlast tretirala je crnogorske zelenaške ustanike kao „odmetnike“, „bandite” i „hajduke”- lica izvan zakona. Zelenaši su bili pristalice kralja Nikole I Petrovića Njegoša i protivnici aneksije Crne Gore Srbiji, što su manifestovali podizanjem Božićnog ustanka januara 1919. godine i gerilskim ratovanjem koje je trajalo do 1929. godine. Organi vlasti su konstantno progonili pripadnike zelenaškog pokreta, naročito one koji su se oružanim putem borili za restauraciju Crne Gore. Hapsili su ih, ubijali, mučili, uništavali i palili njihove domove, a one preživjele, koje su uspjeli uhvatiti u borbi ili privoljeti na predaju, zatvorili su i izvodili pred sudove.

Srpski novinar i publicista Pantelija Jovović, u knjizi „Crnogorski političari-portreti“, Beograd, 1924. tvrdi da je u „Crnoj Gori do 1921. godine popaljeno 5.000 crnogorskih kuća“. Tom cifrom zapaljenih crnogorskih domova operiše i crnogorska Vlada u egzilu, s tim što u pojedinim dokumentima ističe da broj zapaljenih crnogorskih kuća dostiže cifru do 6.000. (Viđeti o tome: „Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore“, zvanično izdanje Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore, Pariz, 1921).

Profesor dr Đulio Vinoli, italijanski naučnik, u knjizi „Italijansko-crnogorski slučaj“, Đenova, 2002 piše i ovo: „U toku srpske represije nakon 1918. godine ubijene su hiljade komita i drugih crnogorskih građana“. Dr Đulio Vinjoli u navedenoj studiji eksplicira da su ustanak u Crnoj Gori 1919. godine poveli ljudi „na čelu sa oficirima odanim kralju Nikoli i Vladi u egzilu, prije svega Krstom Popovićem, koji su pokušavali da se suprotstave aneksiji objavljenoj na Podgoričkoj skupštini, afirmišući slobodu Crne Gore da sama odlučuje o svojoj sudbini. Ustanak su Srbi ugušili u krvi, a u Crnu Goru je uveden policijski režim sa specifičnim „antiustaničkim propisima“, koji je trajao do oko 1925-1928. U toku ovog perioda represije poginulo je, na ovaj ili onaj način-bilo u vatrenim obračunima ili od smrtne kazne koju je izricao Vojni sud-prema podacima koje je dvadesetih godina objavio crnogorski federalistički pokret-nekoliko hiljada ljudi“.

Atmosferu koja je vladala tada na prostoru nekadašnje Kraljevine Crne Gore, naročito od 1919. do 1927. godine, opisao je tada mladi intelektualac Savić Marković Štedimlija u svojoj knjizi „Gorštačka krv“ (koju je režim zabranio i plijenio), Beograd, 1928. godine, navodeći da je broj popaljenih domova u Crnoj Gori premašio cifru od pet hiljada, vezano za „odmetničko pitanje“ i sudske procese i držanje organa sudske vlasti, konstatuje i ovo: „Druga vrsta zločina, učinjenih narodu Crne Gore, su uništenje imovine i paljenje domova. I najokoreliji zločinački instinkti zadovoljeni biše sa kaznom ubijanja „krivaca“, kao najvećom, koja se nad njim može izreći. Crnogorske omladinske organizacije nisu se sa tim zadovoljile, nego su unijele ugarak u domove sitne djece i nemoćnih staraca, kojima su hranitelji ili bili poubijani ili protjerani. To je vrhunac vandalizma, to čine samo divlji osvajači nad svojim neprijateljima, koje žele do posljednjeg uništiti, a u Crnoj Gori to su činili „zidari“ Velike Srbije, koji jedni nazivahu novu državu ili Jugoslavije kako je drugi nazivahu! Ovim paljenjem porušeni su i posljednji mostovi za povratak odmetnika iz šume, koji i da bi se htjeli i u koliko su htjeli vratiti se-nijesu više imali kuda. Oni su bili revoltirani i razjareni ovakvim zločinima Izvršnog odbora do užasa. Nije nikakvo čudo da su pod takvim prilikama, a još neprestano gonjeni i svakog dana ubijani, postali razbojnici i natovarili sebi na dušu po masu ubijstava, koje će poslije glavom platiti ili okapati na robiji. Kao što sam već napomenuo sudbina ovih komita bila je trojaka: jedni su odmah poslije sloma ustanka emigrirali u inostranstvo; drugi su zarobljeni ili, pošto nijesu izvršili nikakvo kriminalno djelo, predali se dobrovoljno, a treći su ostali u šumi i dalje, gdje su većinom izginuli ili pohvatani. Tek oko 1925. god. počinje se likvidirati odmetničko pitanje, jer ih po šumama bješe skoro nestalo, po apsanama puno, a iz inostranstva se počeše vraćati na poziv vlasti. U to vrijeme dolazi jedna amnestija Nj. Vel. Kralja Aleksandra, kojom se oproštaju sve političke krivice crnogorskim odmetnicima, učinjenih za vrijeme pokreta narodnih masa. Ova amnestija, na veliku žalost crnogorskog pravosuđa, koje nije taj istorijski važan gest znalo pojmiti u suštini, nije postigla ono što se željeo postići. Jedan mali dio nevinih nezadovoljnika pušten je u slobodu, a krivim tumačenjem ukaza zaobišlo se da se pod njim podvedu svi uhapšeni i osuđeni odmetnici. Ovakvo tumačenje ukaza o amnestiji dao je podgorički Veliki sud, posljednja sudska instanca u Crnoj Gori, naređujući prvostepenim (okružnim) sudovima da imaju suditi po takvom tumačenju. No, nije to najveća greška crnogorskih sudova. Oni su svjesno ili nesvjesno-sve jedno-dopustili da ljudi iz doba tih pokreta narodnih masa pođu potpuno nevini na robiju. Pored ostalih sličnih tome grešaka, sa kojima je javnost u svoje vrijeme upoznata, to je najveći grijeh crnogorskog pravosuđa. U ovim greškama izgleda da je Veliki sud najizdašniji, čak jedini krivac da se one čine. To, na svaki način, ukoliko se odnosi na odmetnike, dolazi otud, što su velikosudije skoro svi aktivni vođe i prvaci Velike Narodne Skupštine i omladinskih organizacija. Zatim, fatalna je greška učinjena što su stali na gledište da je Crna Gora prestala postojati kao država 13. novembra 1918. god. a ne 20. decembra 1920. godine. Budući da Crna Gora postoji do 20. decembra 1920 god., crnogorski odmetnici do toga dana što god su učinili, bilo radi vaspostave nezavisne Crne Gore, bilo radi lične odbrane, činili su to, jer su morali, jer su im to odobravali pozitivni zakoni i ustav, koji ničim punovažnim nijesu stavljeni van snage. Prema tome, ta djela morala su im biti oproštena, a pod sud su se trebali staviti oni, koji su njih progonili i ubijali do toga dana. Što su odmetnici i posle 20. decembra 1920. god. produžili da komituju krivica je do crnogorskih vlasti, koji su njihov dotadanji rad smatrali antidržavnim i, držeći ih za njega odgovornim, progonili ih i ubijali na svakom koraku. Ako su htjeli sačuvati život i produžiti ga bar za koji dan, morali su ostati kao odmetnici od vlasti u šumi. Njihovi protivnici, ne samo da nisu odgovarali za stotine poubijanih ljudi, hiljade popaljenih domova, upropašćenu bolju budućnost Crne Gore, obeščašćenje njene prošlosti i sva zla, koja su na njenoj teritoriji zapažena do danas, nego se i dalje nalaze u vrhovima države, kao predstavnici Crne Gore, gdje vrše, i ako na visokim položajima, svoje stalne uloge došaptaša i podmetača na tuđ račun. Ne samo da je sa njihove strane držanje na tim položajima protivno svakom moralu i svim osjećajima čovječnosti, nego je to ruglo za one koji ih drže i, identifikujući državne interese sa njihovima, u ime države i nacije traže od Crne Gore da ih tolerira i pomaže; to je za njih sramota, koja vrijeđa poštenje i osjećaje humanitarnosti svih časnih ljudi“[4].

[1] Nikola Petanović, „Crnogorsko ogledalo“, Matica Crnogorska, Cetinje-Podgorica, 2006, str. 76.

[2] Dr Sekula Drljević, „Balkanski sukobi 1905-1941“, reprint izdanje, Zagreb, 1990. str. 109.

[3] Državni prostor Crne Gore oktobra 1918. godine okupirale su srpske trupe-Skadarske, preimenovane u Jadranske-pod komandom pukovnika, docnijeg generala Dragutina Milutinovića. Značajan dio crnogorske teritorije okupirale su i savezničke trupe.

[4] Savić Marković Štedimlija, „Gorštačka krv“, Beograd, 1928. str. 39-42

Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta