Za aktuelno.me
Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar
Kad je kralj Nikola I Petrović Njegoš već znao vijest da je nelegalno i nelegitimno detronizovan u Crnoj Gori, odlukama veleizdajničke tzv. Podgoričke skupštine (13/26. XI 1918), održane pod egidom Srbije i vlasti regenta Aleksandra Karađorđevića i Nikole Pašića, on, crnogorski suveren, obratio se 7. januara 1919. godine Predsjedniku S.A.D., Vudrou Vilsonu ovim pismom:
“Teška i neumoljiva potreba stavlja me u položaj da moram da se ogriješim o sva pravila ceremonijala i pristojnosti. U samom trenutku kad se iskrcava veliki čovjek pobjede i svjetskog mira, ja dolazim pred njega kao prvi među moliteljima koji traže njegovu pravdu i zaštitu.
Jučer je u jednoj od glavnih varoši crnogorskih proglašeno moje zbacivanje s prijestola pomoću srpskih bomba i novaca, koji je prosut u narod umirući od gladi. Tako je ujedinjenje moje države sa Srbijom odlučeno zloupotrebom srpskih vojnika i to u trenutku kad je 9.000 crnogorskih prvaka, od kojih 2.000 oficira, bilo u austrijskim koncentracionim logorima i kad je njihov kralj od Saveznika bio zadržan u Francuskoj. Ako se usuđujem da Vam pišem, Gospodine Predsjedniče, to činim samo iz straha od intriga srpskih i onih koji ih pomažu, da bi unaprijed zadobio dobru vjeru najvećeg čovjeka u ovom vijeku.
Ma kako da su bili bestidni (Srbi) ja sam bio prvi da im pružim ruku, objavljujući prvi Austriji rat, premda sam bio uvjeren, da izazivanje potiče s njihove strane ubistvom u Sarajevu i od njihove Crne Ruke. Zločinštvo izvršeno nad prestolonašljednikom i njegovom ženom bilo je uzrok, zašto svijet danas oplakuje deset miliona žrtava. Strašna pomisao, da ta zemlja neće da uvidi počinjeni zločin za koji je ona odgovorna pred čovječanstvom isto kao i Viljem”.[1]
Značajno je u istoriografskom smislu navesti da francuski pisac i publicista koji je obišao mnoge zemlje Balkana i upoznao se o njihovom načinu života, društvenim prilikama itd, Šarl Rive (Charles Rivet) u knjizi “En Yugoslavie” (“U Jugoslaviji“), Paris, 1919, str 205-206, govoreći o zakazivanju i održavanju tzv. Podgoričke skupštine 1918., konstatuje i ovo: “Izbori i Skupština u novembru 1918. i odluke koje je donijela, nijesu bile izraz volje većine crnogorskog naroda”. Šarl Rive jasno kazuje da tzv. Podgorička skupština nije bila legitimna, niti je imala podršku većine crnogorskog naroda. Budući da je Rive bio svjedok tog vremena i da je tada posjetio KSHS, te imao je priliku da sazna i činjenice o stanju u Crnoj Gori, stoga je njegovo kazivanje relevantno i pouzdano. Dalje, Šarl Rive bilježi i ovo: “Srpski vojnik srbuje gdje god se nađe. Za njega Jugoslavija nije ništa drugo no Velika Srbija”[2].
Dr Sekula Drljević je od 1919. do 1941. godine stalno govorio i protestovao zbog surovog režima tlačenja Crnogoraca u vrijeme vladavine dinastije Karađorđević i beogradskih vlada, tokom monarhističkog trajanja Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije. Sekula Drljević je žestoko ktitikovao politiku srpskog centralizma i okupacioni teror nad crnogorskim narodom u vrijeme kad je ministar unutrašnjih poslova bio Svetozar Pribićević (od 7. XII 1918. do 19. II 1920). Sekula Drljević, u dva broja zagrebackog dnevnog lista „Hrvat“, objavljuje svoj opširan članak „Politička uloga g. Pribićevića i njegova teorija“[3]. U tome članku dr Sekula Drljević piše o podgoričkoj skupštini iz 1918. godine, kao nelegalnoj i nelegitimnoj i da je „birana pod gospodstvom[4] srbijanskih okupacionih trupa i po upustvima srbijanskih činovnika“, te da je ta „skupština“, veli Drljević „običan balkanski marifetluk udešen pritiskom vojske okupatorke“, te da je, ona, ergo, „potpuno diskvalifikovana za predstavnika crnogorskog naroda i njegove volje“[5]. U istome članku Drljević ističe i ovo: „Crna Gora pripada crnogorskom narodu i mora njegova ostati“[6]. Drljević potom piše:
„Godine 1919 i 1920. bile su u Crnoj Gori doba najstrašnijeg terora što ga je zapamtila istorija ovog razbojničkog, janjičarskog Balkana. Crna Gora gorila je u vatri terora i davila se u krvi. Izgorjelo je preko pet hiljada kuća. Svi, koji su učestvovali u tome paklu, kao objekt zločinačkih napada, kunu se da su vjerovali, da je došao sudnji dan. Svaki član zločinačkih banda, tvrde, da je činio utisak savršenog đaka carigradske janjičarske škole“.[7]
Parlamentarni izbori u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, po nalogu kralja Aleksandra Karađorđevića, koji je dao ovlašćenja predsjedniku Vlade Nikoli Pašiću da raspusti postojeći saziv Narodne Skupštine i raspiše nove, prijevremene izbore, zakazani su i održani 8. februara 1925. godine.
U svojstvu nosioca liste Narodne radikalne stranke u izbornom okrugu Crna Gora, određen ličnim izborom i odlukom lidera radikala Nikole Pašića, januara 1925. godine, radi izborne agitacije i propagande, stigao je u Crnu Goru (tada oficijelno zvanu Zetska oblast) dr Milan M. Stojadinović. Inače, radi se o političaru iz Srbije (ministru finansija u vladama KSHS i kasnijem vođi Jugoslovenske radikalne zajednice i predsjedniku vlade Kraljevine Jugoslavije 1935.-1939.), kojeg su, kako tada (1925.), tako i kasnije, i crnogorski državotvorni federalisti, okupljeni u Crnogorskoj stranci, označavali kao jednog od svojih najvažnijih idejnih i političkih protivnika u sopstvenoj, legalnoj, političkoj parlamentarnoj i izbornoj borbi i kompeticiji. U to vrijeme, početkom 1925. godine, kad je izborna kampanja bila u toku, u samoj Crnoj Gori vladalo je i dalje jako političko, ekonomsko i socijalno nezadovoljstvo kod ogromnog broja Crnogoraca u jedinstvenoj državi, a kojeg su oni manifestovali na različite načine.
Premda je u Crnoj Gori, masovni zelenaški (komitski, gerilski, lažno nazvan od režima „odmetnički“) oružani ideološko-politički otpor novim vlastima i postojećem uređenju države KSHS uglavnom represivnim i drugim putem do kraja 1923. i do polovine 1924. godine u najvećem dijelu bio skršen, ipak, u crnogorskim šumama bilo je i dalje zapažen broj slobodara, gerilskih boraca, komita (režim ih nazivao „odmetnicima“), odnosno, političkih i oružanih boraca iz pokreta „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“.
Nekoliko zelenaških komitskih grupa i pojedinaca su i tokom 1925. godine (kao i kasnije) vodili i dalje oružanu borbu protiv vlasti, režima i aktuelnog državnog ustojstva, nezadovoljni potčinjenošću Crne Gore u unitarističko-centralističkoj monarhiji, što je i sam dr Milan Stojadinović bio u prilici da se uvjeri prilikom svog dolaska u Crnu Goru radi izborne akcije u korist Narodne radikalne stranke početkom 1925. godine. Uglavnom, ti nezadovoljnici bili su politički, ideološki i drugi neprijatelji organa vlasti i predstavljali su skupine tada još uvijek živog, vojnog krila zelenaškog crnogorskog državotvornog pokreta, preostalog još od Božićnog ustanka iz januara 1919. godine i kasnijih komitskih otporaških godina. To je govorilo da su na prostoru Crne Gore bile nedemokratske, nestabilne političko-bezbjedonosne prilike i u vrijeme kampanje za parlamentarne izbore 1925. godine. To ilustruje i masovno prisustvo žandarmerije i vojske prilikom dolaska dr Milana Stojadinovića u Crnu Goru.
O tome, u memoarskim zapisima, svjedoči i sam dr Milan Stojadinović. Reminiscencirajući vrijeme svog dolaska u Crnu Goru i boravka u njoj početkom 1925. godine, kad je vršio političku kampanju za račun Narodne radikalne stranke pred parlamentarne izbore, koji su bili zakazani za 8. februar 1925. godine, dr Milan Stojadinović, u svojim memoarima „Ni rat ni pakt- Jugoslavija između dva rata“ (prvo izdanje, Buenos Aires, 1963. g.), u poglavlju pod naslovom „Među Crnogorcima“, pored ostalog, kazuje da je, radi izvršenja povjerene mu političke i ideološke stranačke misije u izborne svrhe u jeku zime 1925. godine stigao iz Beograda i u Crnu Goru preko područja Boke Kotorske. Potom kazuje: „Išli smo automobilima i kod Krstaca, ispod planine Lovćena, već upadosmo u duboki sneg, koji je bio raščišćen samo toliko da kola mogu da prolaze. Ali to me nije toliko iznenadilo, koliko preduzete mere osiguranja celog tog puta kojim sam imao da prođem, od Kotora do Cetinja. Na raskrsnicama su stajale grupe žandarma, a sa obe strane puta, naročito prema planinama, oko sela Čevo, vojnik do vojnika, da im se broja nije znalo. Svi sa puškom u ruci i fišeklijama oko pojasa“ [8].
Milan Stojadinović tvrdi potom da je bio „zaprepašćen takvim stanjem stvari“ i da je po dolasku na Cetinje o tome tražio obavještenje od velikog župana Zetske oblasti Milovana Džakovića, kome je saopštio da mu se ta „žandarmerijsko-vojna parada“ nimalo nije dopala i da je ona ponajmanje „demokratsko sredstvo agitacije za nastupajuće izbore“. Stojadinović veli da je župana Džakovića upitao da li „vredi da postavljam svoju kandidaciju pod žaštitom bajoneta“, a Džaković mu je odgovorio da „vredi“, jer to zahtijevaju aktuelne sigurnosne i političke prilike u zemlji. Stojadinović bilježi da mu je za to Džaković dao obrazloženje, navodeći: „Mi ovde u Crnoj Gori podeljeni smo na dve grupe: „belaše“ i „zelenaše“. „Zelenaši“ su pristalice pokojnog kralja Nikole i bili su za federalističko uređenje zemlje, pri čemu bi Crna Gora takođe bila jedna autonomna pokrajina. Mi, koje nazivaju „belašima“, mi smo nacionalisti, pristalice ujedinjenja sa Srbijom, kako smo to svečano proklamovali i na Velikoj narodnoj skupštini u Podgorici, novembra 1918. U ovoj grupi ljudi vi ćete naći dosta pristalica za Radikalnu stranku, premda ima i takvih koji su se opredelili za Demokratsku stranku Ljube Davidovića i za Srpsku zemljoradničku stranku Joce Jovanovića. Što se pak tiče onog osiguranja puta, koje ste videli od Kotora dovde, to sam morao sprovesti, jer u ovom kraju oko Čeva ima 500 odmetnika, dobro naoružanih i borbenih ljudi. To su oni Crnogorci koji ne priznaju ujedinjenje“ [9]
Dakako, tvrdnja da je tada, prilikom tadašnjeg dolaska Stojadinovića u Crnu Goru (tada službeno zvanoj Zetskoj oblasti), bilo 500 naoružanih zelenaških „odmetnika“ u šumama Katunske nahije je u određenom smislu pretjerana, ali je činjenica da su postojale takve prilično jake i aktivne komitske grupe, ne samo u cetinjskom okrugu, nego i širom Crne Gore, koje su i dalje vodile gerilsku borbu s geslom “ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE”, protiv organa državne vlasti, te koje nijesu priznavale okupaciju i nasilnu aneksiju Crne Gore Srbiji sprovedenu još krajem 1918. godine i vladavinu terora, kojeg su nad crnogorskim narodom sprovodili organi vlasti u tadašnjoj državi i njihove regularne trupe, žandarmerija i paravojne formacije (bjelaško-kontrakomitske grupe).
No, uprkos izbornom teroru, violenciji, manipulacijama i malverzacijama organa vlasti u Crnoj Gori (Zetskoj oblasti)- vladajuća Narodna radikalna stranka i njen nosilac liste u Crnoj Gori dr Milan Stojadinović, nijesu ostvarili pobjedu na tim izborima. Politička stranka iz Crne Gore, koja nije bila centralististička, već antiunitarna i federalistička- a to je Crnogorska stranka- osvojila je pojedinačno najviše glasova i poslaničkih mandata od svih stranaka centralističke velikosrpske orijentacije, koji su sudjelovale u izbornoj kompeticiji. Crnogorska stranka osvojila je 3 poslanička mandata na tim izborima, a za njene poslanike u Narodnoj skupštini KSHS izabrani su Mihailo Ivanović, dr Sekula Drljević, Savo Vuletić, koji će se potom u parlamentu boriti za državnu ravnopravnost Crne Gore, tražeći federativnu državnu zajednicu Južnih Slovena, te za politička, ekonomsko-socijalna, kulturno-prosvjetna i druga prava Crne Gore i Crnogoraca.
Poslanik Crnogorske federalističke stranke i bivši ministar u doba suverene Crne Gore Savo P. Vuletić održao je u Skupštini Kraljevine SHS 27. jula 1925. govor, u kojme je izložio kada, kako i od koga je ubijen major Šćepan Mijušković i njegov krvni srodnik Stevan Mijušković. U tom govoru Savo Vuletić je naglasio i ovo : »Jednoga dana dolaze šest žandarma u njegovo selo i narede da se spreme: on major Šćepan Mijušković, njegov brat Đorđije Mijušković, potporučnik, njegov bratučed Stevan Mijušković i još nekoliko njihovih rođaka, odnosno, seljaka i da odu na poziv sreskog načelnika na Bogetiće radi nekog dogovora, o opštim stvarima. Svi su oni odmah pošli za tamo. Došavši na Bogetiće, nijesu tu zatekli sreskog načelnika do jedino starješinu žandarmerijske stanice, koji je naredio da idu svi rečeni u zatvor. A na pitanje zašto, odgovorio je starješina stanice, da se pritvaraju po naređenju žandarmerijskog kapetana Milana Kalabića, službom iz Nikšića, koji je pošao za Danilov Grad, a, međutim, nikakvo pisano rješenje nije im o tome saopštio. Poslije toga došli su iz Danilovog Grada dva žandarmerijska oficira rečeni Kalabić i neki Grbić sa oko 20 (dvadeset) žandarma i naredili da se major Mijušković sa drugovima biju, te su ih i bili žandarmi ( po 4 na jednog ) bičevima i kundacima od pušaka sve dotle dok tučeni nijesu iznemogli tako, da se nijesu mogli ni s mjesta da se pokrenu. Koliko su ovi žandarmerijski oficiri »znali« za »krivicu« majora Mijuškovića i ostalih, najbolje će posvjedočiti, to što je onda drumom prolazilo dvoje momčadi pješivačke i zaustavila se da čuje što se to radi. I žandarmerijski oficiri naredili su, da se i ova dvojica slučajnih prolaznika dovedu i bače i zatvor gdje su bili već rečeni i na mrtvo ime su isprebijani kao i oni. Zatim su ih sve, onako od tuče iznemogle, izveli iz zatvora i na jednom teretnom automobilu odnijeli za Nikšić, gdje su na očigled svijeta bačeni u jedan podrum, poznato memlivo nikšićko mučilište. Tu je nastala nova tuča kesama punim pijeska dok nije Šćepan Mijušković pod udarcima izdahnuo, a malo kasnije i njegov bratučed Stevan Mijušković. Sjutradan zorom mrtvo tijelo Stevana Mijuškovića žandarmi su odnijeli na drum kod Carevog Mosta blizu Nikšića, i stavili mu u džep legitimaciju od istog datuma, da je konfident policije i da je tobože upućen u šumu, da uhodi hajduke. Šćepana su, pak, mrtva bačili u jamu u obližnjem brdu Trebjesi i zatrpali ga kamenom. Oni koji su od mučenika ostali živi bili su sa slomljenim rebrima i odbijenim bubrezima prenešeni u bolnicu i jedva su pretekli. Narod je sjutradan našao Stevana na drumu, a majora Mijuškovića nijesu mogli naći nego tek poslije 70 (sedamdeset) dana. Nad obojicom je bila izvršena obdukcija od strane ljekarske komisije i utvrđeno je da su bili ubijeni, umoreni tučom. I za sve ovo, gospodo, niko od krivaca nije uziman na odgovornost. Sud Okružni u Nikšiću ispitivao je docnije stvar onih, koji su pretekli u životu i bili u bolnici i oglasio ih je nevinim, odnosno nije bilo ni indicija protivu njih za istragu. No, za istragu i suđenje oficira i žandarma oglasio se rečeni sud nenadležnim. Jer da su žandarmi i njeno starješinstvo pod vojnim sudovima i da bi im vojni sud trebao da im sudi. Vojni sud na Cetinju ispitivao je nešto malo docnije jedog od onih oficira, t. j. kapetana Milana Kalabića i pustio ga. Taj čovjek je i do sada na slobodi i u službi, pa je dobio i avanzman i odličje poslije onog zločina nad Mijuškovićima. Ostali učesnici u njemu do danas nijesu uzimati na odgovornost«[10] – govorio je Savo Vuletić.
[1] Citirano prema: Jovan Ćetković, “Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”, Dubrovnik, 1940, str. 337-338 i Prof. dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije…(1919-1929)”, Dokumenti, Bar, 1997, Tom I, str. 100.
[2] Citirana Riveova knjiga, str. 208-209. Vidi o tome i dr Radoslav Rotković, “Velika zavjera protiv Crne Gore”, Podgorica, 2001, str. 556.
[3] „Hrvat“, Zagreb, broj 613 od 16. marta 1922 i „Hrvat“, Zagreb, broj 614 od 17. marta 1922. godine. Dr Danilo Radojević u knjizi » Dr Sekula Drljević politička misao«, Podgorica 2007, str. 195-202. po prvi put objavljuje u Crnoj Gori integralno pomenuti Drljevićev tekst.
[4] Misli se pod gospodarenjem, vlašću.
[5] Ibidem
[6] Ibidem
[7] Ibidem
[8] Dr Milan Stojadinović, „Ni rat ni pakt- Jugoslavija između dva rata“, prvo izdanje, Buenos Aires, 1963., str. 208.
[9] Ibidem, str 209.
[10] Stenografske bilješke Narodne Skupštine, XL IV redovni sastanak 27. jula 1925.godine.
Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta