O suprotnostima između zelenaša i četnika

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

– PRVI DIO –

U Crnoj Gori se dešava, već duže vrijeme, ništa to novo nije i specifično samo za naš prostor i manir, svojevrsno “robovanje” istoriografsko-političkim stereotipima i kalupima, brojnim površnostima, neznanjima, te raznorodnim motivima i tendencijama, koji hoće istorijsku nauku pretvoriti u sluškinju ove ili one ideologije, vlasti, moći, uticaja, višestrukih interesa pojedinaca i raznih skupina, a prioritetno politike. A sve to je upakovano u floskulu borbe protiv navodnog “istorijskog revizionizma”, koji, inače, ne postoji u istorijskoj nauci.

Kao da je istorija jednom za svagda već napisana, što nije i ne može biti, jer se ona vazda, kritički i naučno preispituje, iznova i stalno izučava i piše, zavisno od nove heruistističke osnove, spoznaje novih dokaza i činjenica, istorijskih izvora i povijesnog konteksta.

Istorija se ne može promijeniti, ono što je bilo bilo je, ali se mijenjaju i dopunjuju naša saznanja o njoj, zavisno od novih istraživačkih i dokumentacionih, relevantnih spoznaja, primarnih i prvorazrednih i drugih referentnih istorijskih izvora, različitih po porijeklu, provenijenciji.

***

Ravnogorski velikosrpsko-monarhistički, četnički pokret, pod komandom, najprije đeneralštabnog pukovnika, a potom brigadnog, divizijskog i armijskog generala Draže Mihailovića, ministra vojnog jugoslovenske emigrantske Vlade u Londonu i komandanta njene vojske u zemlji, targetirao je, na svojim spiskovima za odstrijel (fizičku likvidaciju, ubistvo) pod oznakom četničkog velikog slova „Z“ (što nači zaklati, ubiti klanjem, likvidirati), pored ostalih, i nekoliko vođa Crnogorske stranke (crnogorskih federalista, zelenaša), koje je Dražin pokret smatrao „separatističkim“ i „izdajničkim“.

Štab Draže Mihailovića je, prema srpskim emigrantskim i ljotićevskim izvorima, stavljao pod veliko slovo „Z“ i dostavljao vladi u Londonu spiskove lica koje treba likvidirati, ubiti klanjem (ili zastrašiti, s porukom da će ih stići kazna), a što su trebale realizovati „crne trojke“, čiji je vrhovni šef bio po sopstvenom prizanju sam Draža Mihailović. Pod četničkim velikim slovom „Z“ potpadali su i neki istaknuti prvaci Crnogorske stranke (crnogorskih federalista). Bilo predviđeno i namjeravano da se bez sudskog postupka izriče političkim i vojnim protivnicima iz ideoloških razloga- smrtna kazna. Pod „Slovo Z“ od strane četničke organizacije Draže Mihailovića stavljeni su nekoliko crnogorski federalista.

Na jednom spisku za likvidaciju (pod „Z“), od ukupno 25 imena, koji je dostavljen jugoslovenskoj vladi u Londonu tokom 1942. godine, stavljena su i sljedeća imena.

Pod brojem „1. Anđelić Milisav, advokat iz Bijelog Polja, potpredsednik crnogorske Skupštine od 12. jula 1941 (br. 621, 12 septembar)“, pod brojem „4. Burić Bogdan, sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“, te kako slijedi dalje: „6. Vučinić Dušan, advokat iz Podgorice, Drljevićev MUD[1] (broj 620, 12 septembar)“, „8 „Drljević Dr Sekula, (br. 621, 12. septembar)“, „10 Jakšić Anto, sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“, „11. Vujović Belov Jovan iz Rijeke Crnojevića“ (br. 620. 12. septembar)“, „13. Lompar Petar, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)”, „18. Perović Danilo-Tunguz, profesor iz Berana, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)”, „20. Plamenac Petar, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)”.

Četničke snage, kapetana vojske bivše Kraljevine Jugoslavije i Dražinog vojvode, a Nedićevog kvislinškog potpukovnika, Hitlerovim nacistima u Srbiji sluganske, marionetske “Srpske državne straže”, ratnog zločinca, masovnog ubice Pavla I. Đurišića i njegovih potčinjenih oficira, tokom 1944. godine su namjeravali da ubiju sve prvake Crnogorske stranke (zelenaša, kon/federalista, suverenista). I zaista, njihove « crne trojke » su pogubule, ubile iz zasjede, sačekuša i prepada, brojne istaknute crnogorske zelenaše i rodoljube i prijetile mnogima od njih da će ih likvidirati.

Pored toga, četničke « crne trojke » u Crnoj Gori po naredbama Draže Mihailovića i Pavla Đurišića namjeravale su da ubiju i Dušana Vučinića, višedecenijskog generalnog sekretara Crnogorske stranke, kao i akademika, prof. dr Novicu Živkovog Radovića itd. U namjeri ubistava istaknutih crnogorskih zelenaša, komunista i njihovih simpatizera, poslije pogibije četničkog majora Đorđija Lašića (1944), a po nalogu Pavla Đurišića, isticali su se četnički majori Aleksa-Leko Lalić i Savo Vukadinović i drugi četnički prvaci.

Aleksa –Leko Lalić bio je žandarmerijski poručnik u doba Kraljevine Jugoslavije, rodom iz Andrijevice i komandanta andrijevačke četničke brigade od polovine 1943. godine, koji je potom naimenovan za komandanta četničke Jurišne brigade. Aleksa Lalić je prilikom povlačenja četničkih trupa Pavla Đurišića iz Crne Gore bio Komandant operativnih trupa i potom komandant četničke V divizije.

Četnici su namjeravali da likvidiraju i istaknute zelenaške vođe iz Podgorice advokata Dušana Vučinića, (koji je Pravni fakultet završio u Parizu, još prije izbijanja Prvog svjetskog rata) te pukovnike Blaža Markovića iz Pipera i komandira Blagotu Martinovića iz Bandića, članove Štaba „Lovćenske brigade“ brigadira/generala Krsta Zrnova Popovića, koji su uspjeli da izbjegnu četničku kamu ili kuršum i da se sklone neko vrijeme tokom 1944. godine u Skadar.

Šef u štabu Pavla Đurišića major Savo Vukadinović bezuspješno je od skadarskih vlasti tražio ekstradiciju Dušana Vučinića, koji je ostao skriven neko vrijeme u Skadru, sve do sloma četničkog pokreta krajem 1944. godine i oslobođenja Crne Gore od strane NOP-a – partizana, nakon čega je došao na Cetinje, te bio uhapšen od strane novih partizanskih i komunističkih vlasti, isljeđivan, spoveden u istražni pritvor i suđen i osuđen na kaznu zatvora u trajanju od 6 godina, ali je uskoro pomilovan i pušten na slobodu i potom rehabilitovan.

Advokat Dušan Vučinić je o tome kako su četnici iz štaba Pavla Đurišića namjeravali da ga ubiju, govorio je na svom saslušanju 29. XII 1944. godine. U tom smislu zapisnički je konstatovao sljedeće : «Počelo se sa tajnim noćnim ubistvima nedužnog stanovništva žena i djece. Okvalifikovali su svakoga, njima nepoženjnoga, kao komunistu ili simpatizera a u krajnjem slučaju opasnog zelenaša. Među nekom od ovih kategorija i ja sam pao i osuđen na smrt. To mi je otkrio jedan oficir iz okoline okoline Lalić-Đurišić i savjetovao mi bjekstvo jer da Lalić još nije dao pristanak ali će ga morati dati. Pobjegao sam u Skadar. Ni tu me nijesu ostavili na miru već je šef štaba Đurišića kap. Vukadinović tražio moju ekstradiciju koju na moju sreću ili nesreću nije dobio. U Skadru sam dočekao četničku propast, dolazak partizana i došao sam na Cetinje da za svoja djela, ukoliko bih bilo odgovaram“[2].

Četničke « crne trojke » stavili su na spisak za likvidaciju (ubistvo) tokom 1944. godine brojne vođe Crnogorske stranke, među kojima i predsjednika Crnogorske stranke Mihaila Ivanovića, bivšeg ministra Kraljevine Crne Gore i narodnog poslanika, koji je bio stalno nastanjem u Herceg Novom, a koji je povremeno dolazio na Cetinje tokom drugog svjetskog rata.

Tokom 1944. godine Vukan Mijušković je upozorio Novaka Boškovića u Herceg Novom « da se čuva i pazi s kim se druži” i tom prilikom rekao da će četnici likvidirati Mih. Ivanovića. Novak je pošao kod Mihaila, prijateljski mu skrenuo pažnju na opasnost koja mu prijeti i savjetovao ga da se iz Novoga izgubi, najbolje u Dubrovnik. Mihailo mu je odgovorio : « Neću da tražim od Pavelića zaštitu pa da znam da bih, ne jednu nego deset glava izgubio !»[3]. Ovo je Novak Bošković lično ispričao 1. marta 1945. godine na Cetinju Savu Milunoviću, a ovaj to zabilježio u svom dnevniku.

U redove zelenaške crnogorske nacionalne vojske “Lovćenske brigade” (1942-1943), koja je bila pod komandom brigadira Krsta Z. Popovića, bilo je, od strane partizanskog NOB-a i KPJ sa prostora Crne Gore, uključeno nekoliko cetinjskih i uopšte crnogorskih komunista i skojevaca i to sa ciljem da vrše obavještajnu djelatnost u korist NOB-a i komunista. Partizanski/NOB/komunistički obavještajci, koji su uključeni u redove „Lovćenske brigade“ Krsta Popovića (1942-1943) izvršavali svoju tajnu djelatnost, bili su, pored ostalih, i Luka Bulatović, tada kandidat za člana KPJ, i tadašnji član SKOJ-a Stevo M. Radanović. Luka Bulatović je radio u djelovodnom protokolu „Lovćenske brigade“, a Stevo M. Radanović je bio kurir u federalističkom štabu, odnosno, u štabu „Lovćenske brigade“ čitavo vrijeme njenog postojanja[4].

Među komunističkim i partizanskim obavještajcima, sa povjerljivim zadacima infiltriranih u redove zelenaške vojne komande i dijela Crnogorske stranke koja se oko nje okupljala, od sredine oktobra 1942. godine svoj zadatak obavljao je, pored ostalih, i Aleksandar-Aco Krunić, komunista, član beogradske organizacije KPJ,  student  Univerziteta u Beogradu,  koji se vratio se na Cetinje, kod svog ujaka Sava Milunovića. Od oktobra 1942. godine,  Krunić je, na Cetinju, uključen u obavještajni rad za račun NOB-a i komunista u sastav “Lovćenske brigade”, po nalogu cetinjske komunističke organizacije, te će on tu djelatnost obavljati neprekidno i intezivno do potonjih mjeseci 1943. godine.

Aleksandar Krunić je, tokom svog tajnog obavještajnog rada u redovima zelenaša, imao priliku da se upozna sa brojnim i relevantnim dokumentima iz štaba “Lovćenske brigade”, te akcijama koje su preduzimali crnogorski zelenaši i dio vođstva Crnogorske stranke, pogotovo onima iz cetinjskog odbora zelenaša, a, prema sopstvenom, pismenom svjedočenju bio je u prilici da se upozna i sa tadašnjom političkom ideologijom (tokom 1942. i 1943.), kao i programskim ciljevima, motivima, namjerama dijela vođstva Crnogorske stranke, koja se okupljala u vojno-političkom štabu i odboru brigadira Krsta Z. Popovića.

Tokom svog “službovanja” u štabu “Lovćenske brigade”, kao agent NOB-a, partizana i KPJ, Aleksandar Krunić je često imao priliku da duže vremena razgovara sa brojnim prvacima Crnogorske stranke, među kojima posebno sa Petrom Plamencem, jednim od ideologa stranke, bivšim crnogorskim ministrom i diplomatom, i uz prof. dr Novicu Radovića, glavnim političkim savjetnikom Krsta Z. Popovića od 1941. do polovine 1944. godine.

Veoma je istoriografski bitno i dragocjeno za tadašnje ideološko-političke poglede i akcije crnogorskih zelenaša, odnosno, najvećeg dijela Crnogorske stranke okupljenog oko Krsta Z. Popovića (1942-1943) svjedočenje Aleksandra Krunića.

Bitno je, između ostalog, i u tom smislu što Krunić obrazlaže i četničke ratne namjere i uperene generalno protiv crnogorskih zelenaša,  a pogotovo protiv nekoliko istaknutih prvaka Crnogorske stranke. Prema detaljnom svjedočenju Krunića, “u drugoj polovini 1942. godine, četnička obavještajna služba, kojom je tada rukovodio Zaharije Ostojić, bila je temeljno reorganizovana”[5].

 Pored ostalog, u to vrijeme četnička obavještajna služba je na Cetinju reorganizovala vlastiti “obavještajni punkt ‘808’, čija je operativna zona bila Crna Gora sa Bokom i neposrednom okolinom. Šef punka bio je major Borivoje Radulović, a članovi punkta Milo Rakočević, Mitko Radović, Dušan Radonjić i Branko Lazarević” (Ibidem, str. 481). Inače, pomenuti Milo Rakočević je kao četnički emigrant, nekoliko decenija kasnije, proizveo u čin četničkog vojvode lidera Nove srpske demokratije Andriju Mandića.

Nakon četničkog sloma na Neretvi (marta 1943), narednog mjeseca (aprila 1943) formirana je na Cetinju ispostava, sekcija, filijala “Lige mladih ljudi”, četničke omladinske konspirativne organizacije oformljene pri četničkoj Vrhovnoj komandi Draže Mihailovića, koja je djelovala u svojstvu Mihailovićeve lične službe[6] . Na njenom konspirativnom čelu se najprije nalazio major Borivoje Radulović, (inače član centralnog rukovodstva/direktorijuma pomenute “Lige”, podređenog jedino Draži Mihailoviću). Nakon što je Radulović uhapšen, pretpostavlja se da je rukovođenje njenom cetinjskom sekcijom preuzeo Dušan Radonjić (kasniji emigrant).

Članovima te sekcije stavljeno je u nalog da pokažu “potrebnu budnost prema zelenašima”[7], a posebno prema NOP-u, kao glavnom neprijatelju četničkog pokreta.

Četnici su imali planove o zavođenju svoje diktature i fizičkom uništenju svojih neprijatelja, u vrijeme kada su očekivali britanski desant na crnogorsku obalu, te su radi realizacije te zamisli na Cetinju, prema svjedočenju Aleksandra Krunića, “u toku februara 1943. godine pod nadzorom Dušana Kape i Joca Petra Kinjova Martinovića, izradili plan grada, sa oznakama svih kuća u kojima su tada živjeli zelenaši i simpatizeri  NOP-a. Poslije toga je sastavljen i spisak cetinjskih zelenaša, radi likvidacije. Ta egzekucija je imala da se izvrši u toku uličnih borbi, prilikom oslobođenja Cetinja u jeku britanske invazije. Istovremeno sa izradom tih spiskova, u Kolašinu se ubrzano stvarala centralna kartoteka, sa podacima o svim četničkim neprijateljima u Crnoj Gori”[8].

Očevidna netrpeljivost i suprotstavljenost između zelenaša i četnika u Crnoj Gori, u ratnom vihoru, demonstrirana je kako tokom druge polovine 1942. godine, kao i kasnije (1943-1944). Tokom ljeta 1942. godine ideološko-politički antagonizam, na relaciji četnici-zelenaši, bio je intezivno izražen. Prisustvo četnika i pojedinih njihovih komandanta na teritoriji koju su zelenaški vođi smatrali svojim primarnim sektorom djelovanja, kod zelenaša je izazivalo otpor i ogorčenje.

Stoga su zelenaši (koji su od sredine aprila 1941. godine u kontinuitetu kolaborirali sa Italijanima sve do kapitulacije Italije 3. a zvanično 8. septembra 1943. godine), tražili od italijanskih okupacionih vlasti u Crnoj Gori, sredinom 1942. godine da onemoguće četničke pretenzije na širenje njihovog upliva na ona područja koja su zelenaši smatrali svojim „posjedom“ i za koja su se nametali kao nadležni faktori, ocjenjućući takve četničke napore opasnim. Upozoravali su Italijane da prisustvo pukovnika Baja Stanišića i njegove svite na Cetinju može uzrokovati „katastrofalne posljedice“[9].

Pojedine naoružane grupe, iz sastava trupa generala Krsta Zrnova Popovića, prijetile su da će oružanim putem protjerati iz Cetinja četinike i njihovog sektorskog komandanta pukovnika Baja Stanišića, koji su tokom avgusta 1942. godine došli na Cetinje. Pronošene su vijesti da su to zelenaške čete, vidno iznervirane četničkom „posjetom“, namjeravale i uraditi, ali su ih u tome spriječili njihovi vojni komandanti i lideri (Krsto Popović, Blažo Marković).

U to vrijeme zelenaške vođe su odbijale svaku saradnju sa četnicima Blaža Đukanovića i odbijali su da prihvate sporazum Biroli-Đukanović, skopljen 24. jula 1942. godine bez učešća i saglasnosti zelenaša. Zbog toga je dolazak Baja Stanišića avgusta 1942. godine na Cetinje, od strane zelenaša shvaćen kao akt provokacije i pokušaja prijetnje i vršenje pritiska na vođstvo zelenaša i njihove pristalice da se povinuju sporazumu potpisanom između guvernera Pircia Birolija i Blaža Đukanovića.

Zato je Stanišićevo prisustvo na Cetinju bilo usmjereno „jedino na izazivanje međusobnih borbi“[10], između četnika i zelenaša, kako govore obavještajni izvori komunističko-partizanske (NOP) provinijencije. Navedeni izvještaj glasi u cjelini: „U vezi sa jučerašnjom posjetom Baja Stanišića i njegovih četnika Cetinju; među zelenašima je zavladala prava panika. Da bi vodeće ličnosti zelenaša spriječili svaku novu posjetu četnika na teritoriji koju posijedaju trupe đen. Krsta Popovića, pokušavaju da kod italijanskih vlasti prikažu da dolazak četnika među „pravim crnogorskim nacionalistima“ može imati katastrofalne posljedice. Dalje objašnjavaju da čim je čula četa Krsta Popovića za njihov dolazak, bila je toliko revoltirana da je htjela s oružjem u ruke otjerati četnike iz Cetinja i to („tobož“) blagodareći prisebnošću njihovih vođa uspjelo im je da ih spriječi u namjeravanoj akciji… (Ovo je djelo K. Popovića i B. Markovića). Što se tiče sporazuma sa đen. Blažom Đukanovićem o tome nema govora. Svaku saradnju s njima, zelenaši demostrativno odbijaju. Dolazak B. Stanišića u Cetinje, među zelenašima se raspravlja kao akt izazivanja uperen jedino na izazivanje međusobnih borbi…“[11].

[1] Misli se: ministar unutrašnjih djela. To Dušan Vučinić nikad nije bio, već je bio generalni sekretar Crnogorske stranke od osnivanja 1925. Doduše, 1941. Dušan Vučinić je bio član Privremenog administrativnog crnogorskog komiteta, formiranog na Cetinju nakon aprilskog sloma i kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 1941.

[2] Citirano prema: mr  Slavko Burzanović, „Isljeđenje Jova M. Popovića i Dušana Vučinića“, Matica, br. 17, Cetinje-Podgorica, proljeće 2014, str. 390-391. Istoričar Slavko Burzanović je kasnije doktorirao.

[3] DACG-Cetinje, „Dnevnik Sava Milunovića“ (1941-1946), bilješka za 1. mart 1945, str. 11-12, rukopis.

[4] Vidi više o tome više: Jovan Radanović, „Rad partizanskih obavještajaca u Cetinju za vrijeme fašističke okupacije“, „Revolucionarni pokret u srezu cetinjsom 1918-1945“, zbornik radova sa naučnog skupa održanog na Cetinju 14-16 XI 1984, IISRCG, urednik dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1988, str. 461-478.

[5] Aleksandar Krunić, „Moje viđenje društveno-političkog stanja u taboru neprijatelja na Cetinju za vrijeme NOR-a“, u „Revolucionarni pokret u srezu cetinjskom 1918-1945“, zbornik radova sa naučnog skupa održanog na Cetinju 14-16 XI 1984, IISRCG, urednik dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1988, str. 481.

[6] Ibidem, str. 481-482.

[7] Ibidem, str. 482.

[8] Ibidem

[9] DACG, AOP, Zbirka NOB-a 1941-1945, 4465, IV 4 f-31 (42), Izvještaj partizanske obavještajne službe sa Cetinja iz avgusta 1942. godine.

[10] Ibidem

[11] Ibidem

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta