O raspeću Crne Gore poslije 1918. godine

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Crna Gora i Crnogorci pružali su od početka 1919. godine i godinama potom energičan vojno-politički narodni oslobodilački otpor okupaciji i aneksiji Crne Gore i teroru nad njenim narodom i stanovništvom počinjenim od strane Srbije, njene vojske, žandarmerije i paravojnih i drugih snaga u njenoj službi.

Teror i zločini nad učesnicima Božićnog ustanka 1919. i crnogorskog ustaničkog otpora okupaciji i aneksiji Crne Gore, koji je, u različitim fazama i raznog inteziteta trajao de facto od 1919. do 1929. godine, odnio je, u vrtlogu pakla i smrti nekoliko hiljada ljudi, progonstva, stradanja hiljade crnogorskih domova, popaljenih preko 6.000 kuća, konstantna hapšenje i zatvaranje i mučeništvo preko 4.000 muškaraca, žena i djece itd, te i prisilni odlazak u egzil više od 3.000 Crnogoraca. U Crnoj Gori do 1921. godine “Srbi su popalilli  više od 6.000 (šest hiljada) kuća i poharali veliki broj imanja. Više od 4. 000 (četiri hiljade) crnogorskih građana je bačeno u tamnicu, a štotine žena i đevojaka obešćašćeno; strijeljali su ne smao muškarce, već i žene i đecu. Riječju, zaveden je režim strahovlade koji predstavlja sramotu za Evropu i za XX vijek” (“Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore”, Rim, 1921, izdanje na francuskom jeziku Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore,  drugo izdanje, prevedeno sa francuskog jezika na crnogorski, prevod uradila prof. Marina Vukićević, priredio i pogovor napisao prof. dr Šerbo Rastoder, Bar, 2000, str. 77).

Predsjednik crnogorske izbjegličke Vlade i ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac je 9. aprila 1919. godine, u ime Vlade Kraljevine Crne Gore, podnio memorandum pukovniku Edvardu Hausu, članu američke komisije i glavnom savjetniku Predsjednika SAD Vudroa Vilsona za pitanja spoljne politike. U tome dokumentu crnogorski premijer Jovan S. Plamenac iznosi crnogorske zahtjeve političkog, privrednog i finansijskog karaktera u cilju postizanja rehabilitacije, emancipacije i restauracije Crne Gore. Plamenac u tome Memorandumu, poslatom Hausu, zahtijeva da crnogorska Vlada zadrži pravo da, kako je naveo, »zbog ubistava i razaranja koje vrše srbijanske trupe u Crnoj Gori, praktikujući pritom vandalske metode«, relevantnim i meritornim međunarodnim subjektima podnese zahtjeve za reparacije Crnoj Gori, odnosno, za naknadu štete učinjene pojedincima i zajednici, odnosno, Crnoj Gori kao cjelini. Radilo se, u stvari, o crnogorskim zahtjevima za reparacije zbog zločiničakih postupanja srpske okupatorske vojske u Crnoj Gori.

Mnogobrojni su i raznovsni, svirepi i monstruozni zločini počinjeni nad crnogorskim narodom od strane srpske vojske, žandarmerije i plaćeničkih bjelaških kontrakomitskih četa, pod kontrolom režima KSHS u Beogradu i njegovih marioneta u Crnoj Gori. O tome postoji sijaset relevantnih istorijskih izvora i istoriograske literature koja se na arhivskoj građi temelji.

U izjavi koju su u Rima 7. juna 1920. godine dali Milisav Nikolić i Radojica Nikčević, o zvjerstvima koja su počinjena od strane režima u Crnoj Gori, navodi se da je srpska vojska, žandarmerija i bjelaški kontrakomitski odredi »popalila kuće u Ozriniće Milisava Nikolića, popa Ljuba Nikolića, kaluđera Janjuševića (Nikodima-prim.N.A), kapetana Ćetkovića (Boška Ćetkovića-prim.N.A), u Župu kuće Bojovića (Dragiše, Antonija, Milutina, Mila, Puniše i drugih-prim. N.A.) u Morakovo kuće Marojevića (Vaska i ostalih-Prim.N.A) i drugih ustanika. Zapalili su tada kuću brigadira Đura Jovovića, Iva Kustudića, Mijata Nikčevića, Mijalila, Sima i još drugih Nikčevića i tada su opalili kuće Nikolića ( Milisava Nikolića, Nikole Nikolića i drugih-Prim.N.A)) u Broćanac, kuće Radovića (Ilije i Kosta i drugih-prim.N. A)) u Banjane, kuće Damjanovića (Ilije Damjanovića i ostalih-prim. N. A.) , u Rudine kuće Delibašića (Zeka Delibašića itd-prim. N.A), Mrvaljevića u Trepča, kuće Bojanića i Todorovića (Mata Todorovića, Đura Todorovića i drugih-prim.N.A) u Dugu, kuće Stojanovića, kuće Bojanića i Đikanovića u Gradačku poljanu, u Pivu Adžića i Kecojevića (generala Joka Vulova Adžića i sinova mu, a sin mu Mihailo Adžić bio je ustanik i komita, te komite Ilije Kecojevića-prim.N.A) u Uskoke Kršikapa (Rada i Toma Kršikape-prim.N.A.), u Rovce Bulatovića i Vlahovića. U Rovcima ima na stotine popaljenih kuća. U Pipere Vučinića (generala Milutina Mijailova i bliskih srodnika i rođaka njegovih-prim.N.A), i Vukovića (ustanika i komitskog vođe majora Pera Tujova i brata mu Vidaka Vukovića i drugih-prim.N. A.), u Martiniće i dr.«.

U pomenutoj izjavi, Milisav Nikolić i Radojica Nikčević, naglašavaju i to kako su 6. avgusta 1919. godine srpske okupatorske vlasti i goneći vojno-žandarmerijske i kontrakomitske formacije uhvatile ranjenje ustanike: pravnika Antonija Bojovića i Miletu Andrijevića, vodnika Blaža Bojovića, gimnazijalca  Tomaša Markovića, te Jakše Mašnića i Jagoša Simonovića. » i tako ranjenim  kidali komad po komad mesa, vadili živima oči, kidali noseve, uši, jezik i potom ih zaklali nožem ispod grla«.

(Vidi o tome; Prof. Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije….«, Bar, 1997, Tom III, str. 1551- 1553 i Novak Adžić, »Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918-1941«, Cetinje, 2008).

General i bivši ministar vojni Kraljevine Crne Gore Radomir Lukin Vešović je polovinom 1919. godine pokazivao konkretne postupke neslaganja i nezadovoljstva sa prilikama u Crnoj Gori i prema režimu i represivnim mjerama organa vlasti prema crnogorskom narodu. O tome je i sam ostavio svjedočansto u svojim dnevničko-memoarskim spisima. Da se sastajao sa crnogorskim ustanicima i komitama nesumnjivo je, pogotovo sa ustanicima i komitima iz Rovaca, ali i iz drugih krajeva. To general Vešović sam  priznaje i piše u svojim „Memoarima“. Vešović tvrdi da se početkom septembra 1919. godine sastao „s komitom Vujom Jovanovim Bulatovićem“, pa dodaje da se sa crngorskim komitima sastao „na Bukovoj Poljani na vrh ravne livade u kosi. Došli su Vujo Bulatović, Milinko Bulatović, Marko Minić, Bećir Selić, Vito Nicović i dr. Njih oko petnaest. Razgovaramo o žalosnom stanju“ -bilježi general R. Vešović, navodeći potom da se sreo sa načelnikom Zekovićem „davši mu tom prilikom ideju kako bi bilo najpametnije da s njim utanače (Misli na crnogorske komite-Nap. N.A) pregovore da dobiju amnestiju“. Vešović navodi da se 18. septembra 1919. godine sastao sa kolašinskim komitima. O tome u Dnevniku veli da je 17. septembra pošao u Kolašin i tamo s prijateljima „udesismo te 18. Pozovu nezadovoljnike iz kolašinske brigade i pođemo kod njih u kuću Muja Mirova u Polje. Tu bijahu Vujo, Mihailo, Bećir, a docnije dođe i Radoš Bulatović. Razgovor se vodi o stanju u zemlji. Kao obično svako zastupa svoje gledište“. Da je Vešović bio protivnik „postojećeg stanja u zemlji“ i to je evidentno, jer o tome Vešović govori u svojim dnevničko-memoarskim bilješkama. Sam priznaje: „Ja sam istina, napadao vlast njihovu i ponašanje policije“.

O komplotu protiv generala Vešovića od strane organa vlasti i njihovih emisara, njenovom šikaniranju i interniranju, takođe Vešović ostavlja zapažanja u svojim zapisima, kao i o tome kako je i zašto uhapšen. „Sa mnom se postupalo nečasno odmah iza oslobođenja i interniranja u Bosanski Brod, ili, bolje reći, interniranja u Beograd“ -tvrdi Vešović. Svoj stav prema stanju u Crnoj Gori saopštava i vlastitim riječima: u dnevničkim bilješkama krajem maja 1919. godine: „Jer u nesrećnoj Crnoj Gori, otkako su je „braća“ zauzela, ne prestaje da djejstvuje mač i oganj. Hiljade je života ugašeno, a desetine sela popaljeno“. Krajem juna 1919. Godine vešović bilježi da su „neredi po Crnoj Gori“, te da je „rđavo stanje u Crnoj Gori i veliko negodovanje svih Crnogoraca sem špijuna, prema Šumadincima“. (Vidi o tome više:  Đeneral Radomir Vešović, „Memoari“, (autobiografija, dnevnici, besjede, polemike, suđenja, pisma), izdavač Unireks-Podgorica, Beograd, 2005. str.231-256.).

Crnogorski emigrantski krugovi su tokom 1919. godine polagali nadu u aktivnost generala Vešovića, očekujući u izvjesnom smislu da će se on pridružiti ustaničkoj zelenaškoj akciji koja je u to vrijeme poduzimana u Crnoj Gori. U tom smislu pojedini emisari nejske crnogorske Vlade su posvećivali u svojim izvještajima određenu pozornost Vešovićevom angažmanu, u kojemu je on manifestovao nezadovoljstvo sa prilikama u Crnoj Gori i eksponirao se kao protivnik postupanju organa vlasti prema stanovništvu Crne Gore. Tako je Mihailo-Milo Plamenac, načelnik u Ministarstvu pravde Kraljevine Crne Gore po nalogu Jovana S. Plamenca, a posredstvom brigradira/generala Andrije V. Raičevića, dobio u zadatak da ispita politiku situaciju u Crnoj Gori i sačini izvještaj o stvarnom stanju u zemlji. To je i uradio i sačinio detaljan i opširan izvještaj o stanju u Crnoj Gori, kojeg je nejskoj crnogorskoj Vladi poslao iz Gaete 20. septembra 1920. godine. U tome izvještaju Milo Plamenac, između ostalog, veli i ovo: „Duh u Rovcima podigao i održao ga Kap. Ivan Bulatović, prijeti opasnost da istoga Srbijanci pomoću novca ubiju. – O svemu ovome izvijestili su me izaslanici Kom. Vukovića (Misli na Pera Tujova Vukovića iz Pipera-Nap. N.A). Pavić Nikezić, iz Kuča, i Radovan Tapušković, iz Rovaca. Još su mi rekli, da je i Donja Morača na našoj strani, a da Radomir Vešović, preko svojih ljudi, vrši živu agitaciju među Vasojevićima u našu korist, te da u tome i uspijeva. Za Vešovića dobio sam i docnije sličnih izvještaja a 8. o. m. dostavio mi je Kom. Marko Vučeraković, da je u Kastratima čuo, da se je Vešović odmetnuo u šumu. Ove vijesti o Vešoviću primao sam s rezervom, i ako ih, s obzirom na temperamenat i karakter Vešovićev, osobito poslije njegovog pensionisanja, nijesam smatrao nevjerovatnijema«.

(Biblioteka Istorijskog Instituta u Podgorici, fascikla 81, Dokumenti Jovana S. Plamenca, Mihailo-Milo Plamenac-Jovanu S. Plamencu, Gaeta, 20. IX 1919).

General Radomir Vešović je podržavao djelovanje kolašinskih ustanika i komita i uopšte crnogorskog gerilskog oslobodilačkog pokreta i imao je namjeru da se aktivnije uljuči u ustaničke akcije, ali u tome nije uspio, jer su ga špijunske službe vlasti i bjelaški žbirovi i konfidenti konstantno pratili da bi ga i uhapsile, te prebacile u zatvor u Beogradu, đe su ga držali zatvorenog krajem 1919. do završetka suđenja u Beogradu polovinom februara1921.

Dr Vukašin Marković iz Pipera, komunista, boljševik, revolucionar, ali i Crnogorac i rodoljub Crne Gore, koji je vodio junačku ustaničku i komitsku borbu protiv okupatorskog srpskog režima (1921-1924, kao i Rovčanin Petko Miletić), te koji je preduzimao oružane, gerilske oslobodilačke akcije sa piperskim, kučkim, bratonožićkim, bjelopavlićkim, nikšićkim i moračko-rovačkim i generalno kolašinskim i drugim komitima, tvrdio je 1921. „Narod ne može biti nikada izdajnik ni svoje istorije ni sadašnjosti, a kako bjelaši rade, izlazi da je narod izdajnik jer neće da slijedi politiku koju su oni vodili od 1918. do danas. Bjelaška politika nije i narodna, ona je za njega tuđinska politika“ (Citirano prema: Jagoš Jovanović, „Orao na Janiku“, Beograd, 1963, str.48).

U lecima zelenaskih komita stalno se isticao stav o budućem uređenju „slobodne Crne Gore oslobođene bjelaskih krvopija“ (Jagos Jovanović, „Orao na janiku“, str. 111). Zelanaši, komunistima bliski, su Nikoljdansku proklamaciju Crnogorcima dr Vukašina Markovića, s kraja 1921, kako navodi Jagoš Jovanović, “čitali i komentarisali kao ‘toplu i čovjecnu himnu crnogorstvu’, koja ‘izrazava svakom svojom rečenicom najintimnija osjećanja crnogorskih boraca iz slobodnih planina“ (Ibidem).

Zelenaški patrioti-ustanici i komiti širom Crne Gore, koji su prosuli i prolili krv u Božićnom ustanku 1919. godine i komitskom emancipatorskom pokretu, koji je trajao od 1919.  do 1929. godine, čije su porodice stradale, a imovina uništavana, pokazali su sopstvenom sviješću i činom, duhovnim i materijalnim djelom, kako se crnogorska nacija brani i čuva i kako se junačkim podvizima vodi borba za opstanak i tajanje Crne Gore.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta