O pregnuću crnogorskih suverenista u emigraciji za opstanak domovine (1918-1921)

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Kada je, krajem 1918. godine, nakon prestanka austro-ugarske okupacije, uslijedila srpska i saveznička (re)okupacija Crne Gore, kralju Nikoli I Petroviću Njegošu i njegovoj Vladi nije dozvoljen povratak u domovinu i državu Crnu Goru. U vrijeme održavanja tzv. Podgoričke skupštine, srpske (srbijanske) vlasti su brojne ugledne Crnogorce, po njihovom oslobođenju i povratku iz austro-ugarske konfinacije, zadržale u Bosanskom brodu[1], ne dozvolivši im da se slobodno vrate u Crnu Goru i odlučuju o statusu svoje države, sve dok se ne završi tzv., „ujedinjenje“, odnosno, dok se ne proklamuje prisajedinjenje (nasilna aneksija) Crne Gore-Srbiji.

Naime, načelnik Vrhovne komande srpske vojske vojvoda Živojin Mišić, 16. novembra 1918. Godine, naredio je komandandu II srpske armije vojvodi Stepi Stepanoviću da brigadiru (generalu) Radomiru Vešoviću „omete ulazak u Crnu Goru“ i da istovjetno postupi i prema vojvodi i divizijaru Đuru Petroviću Njegošu i brigadiru (potom divizijaru) Milutinu M. Vučiniću, te da se „crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru“[2]. Na osnovu naredbi srpskih vojnih faktora u Bosanskom brodu su tada zadržani brigadiri- generali Radomir Vešović, Jovan-Jovo Bećir, te crnogorski majori Stevan Radović, Radovan Radović, Živko M. Nikčević i Vlado Vrbica, kao i alajbarjaktar Marko Zekov Popović i barjaktar Marko Martinović[3].

Na, lažnoj, tzv. Podgoričkoj skupštini novembra 1918. godine, agenti Srpske Vlade i sluge Dvora Karađorđevića, izglasali su, u uslovima vojne okupacije Crne Gore, nelegalno i nelegitimno pripajanje (nasilnu aneksiju) Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji[4]. Crnogorski lojalisti, pod vođstvom bivšeg crnogorskog ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Jovana S. Plamenca[5] i kapetana, potom komandira i brigadira (generala) crnogorske kraljevske vojske Krsta Zrnova Popovića, podigli su početkom januara 1919. godine Božićni ustanak protiv (veliko) srpske (srbijanske i uz pomoć brojnih naših domaćih izroda) aneksije crnogorske države. Oružane borbe ustanika i okupacionih trupa trajale su dugi niz godina nakon toga.

Kad je Božićni ustanak privremeno, ali nikad stvarno, tada, ugušen, polovinom januara 1919. godine, u novonastaloj situaciji, zajedno sa brojnim ustanicima, faktički, vojni vođa ustanka, Krsto Todorov (Zrnov) Popović, kao i brojni drugi prvaci crnogorskog ustanka, odlučuju se da se ne predaju novim vlastima, već da idu u političku emigraciju.

Poslije sloma Božićnog ustanka, brodom iz Kotora u San Đovani di Medua 5/18. januara stigli su brojni Crnogorci. Tog dana u meduanski zaliv, u logor crnogorskih izbjeglica, došli su iz Crne Gore, pored već stiglih, i sljedeći zelenaški ustanici: komandir Krsto Zrnov Popović, kapetan: Blažo Marićević, poručnici: Ilija Bećir, Niko Kašćelan, Ćetko Bigović, potporučnici: Đorđije Martinović, Stevan Roganović, Vaso Marković, narodni poslanici: Labud Petrović, Vaso Đ. Martinović, finansijski kapetan: Luka Popović, potporučnik i bataljonski barjaktar: Savo P. Martinović, zastupnik plemenskog kapetana: Božo Bećir, pisar ministarstva pravde: Aleksa Martinović, pisar Ministarstva inostranih djela: Đuro B. Martinović, carinik: Miloš Martinović, činovnik Ministarstva finansija: Stanko Grujić, telegrafista Đuro Otašević, Vaso Bećir, Milo Petrović, Jovo D. Popović, Đuro Božović, Ilija Božović, Stevo Božović, Dušan J. Popović, Luka N. Popović, Krsto I. Popović, Dušan R. Popović, Rako Đ. Popović, Vido Vuksanović, Dimitrije Pavlović, Savo Pavlović, Nikola Perišić, Dušan N. Martinović, Živko Martinović, Maksim Martinović, Savo M. Martinović, Jošo Stojanović, Dušan P. Martinović, Stevan Đurišić, Mitar S. Martinović, Milanko Martinović, Marko Martinović, Božo P. Martinović, Savo N. Martinović, Stevo P. Martinović, Đuro P.B. Martinović, Blažo P. Martinović, Milan Madžar, Milo Jablan, Pero Kokot, Ilija Đurović, Nikola Gavrilović, Luka Ivanović, Boško Popović, Stevan Popović, Pavle Krivokapić, Vaso Vukotić, Marko Ivanović, Blažo I. Martinović, Vaso Otašević, Marko Popović, Pero Jovanović.[6]

Jovan Simonov Plamenac i brigadir (general)  Milutin M. Vučinić i brojni drugi narodni prvaci, uspjeli su da se, nakon sloma ustanka, prebace na italijansko tlo. Oni su stigli u mjesto Monte Kave u blizini Rima, đe su se počeli okupljati i organizovati crnogorski egzilanti, lojalni Crnoj Gori, koji su izbjegli iz Crne Gore, ali i oni koji su pušteni ranije iz zarobljeničkih logora u Austro-Ugarskoj.

Na zboru na kojemu je prisustvovalo oko 200 Crnogoraca, održanom u Monte Kave u blizini Rima,  6. februara 1919. godine, održao je govor Jovan S. Plamenac. U tome govoru Jovan S. Plamenac je, između ostalog, naveo kako će Srbijanci »da nam oduzmu petovjekovnu tekovinu i da su oni počinili krajnja varvarstva jadnom i bijednom Crnogorskom narodu, koji je danas imao da poživi iz trogodišnjeg ropstva, i da su poubijali naše znamenite ljude, našu braću, roditelje, žene, djecu prilikom njihovog ulaska sa Francuzima 1918. godine u Crnu Goru. Znate li da je utekao iz Crne Gore brigadir Milutin Vučinić koji nije mogao da gleda nepravdu od Srba nad bijednim Crnogorskim narodom. Braćo Crnogorci, cio narod mene je ispratio i predao mi Božju amanet, da Vam kažem pozdrave njegove, koje ću kazati u Parlamentu pred pretsjednikom Konferencije mira Vudo Vilsonom, koji nam je zagrantovao samostalnu krunu Crne Gore, koju će i dalje imat Kralj Nikola na glavi na čelu crnogorskog naroda«, navodi, uz ostalo, Jovan S. Plamenac u pomenutom svom govoru [7].

Srpski (srbijanski i novostvorene KSSH) potpukovnik Simović, (izvanjac, nije bio iz Crne Gore), zastupnik komandata II jugoslovenskog puka jugoslovenske divizije iz Kotora 7. februara 1919. godine, dostavlja obavještenje Komandantu Jadranskih trupa na Cetinju, o Crnogorcima koji se nalaze u Italiji, prema informacijama koje je dobio od zidara iz Nikšića Sima Vukovića, koji se vratio iz Rima 1. februara 1919. godine i 6. istog mjeseca o tome podnio izvještaj u komandi II jugoslovenskog puka u Kotoru. U tome izvještaju kaže se da se u Monte Kave kod Rima „skupljaju pristalice Kralja Nikole i pripremaju upad pomoću Talijana u Crnu Goru“[8], te da se od oficira tamo nalaze Milan Krljević, kapetan, Lazar Tomović, major Joko Martinović, plemenski kapetan Petar Pajov (Pavlov) Kovačević iz Grahova, te poručnik Jevrem Kršikapa i „alajbarjaktar Marko Popović, koji je skoro pobegao“[9], odnosno odnosno, on je bio progranik kao crnogorski patriota, te je isti oficir stigao iz Crne Gore u Italiju (u mjesto Monte Kave).

Bivši ministar u crnogorskoj izbjegličkoj vladi Evgenija Popovića (1917-1919) i kratkotrajni ministar u vladi Jovana S. Plamenca (1919), Niko Hajduković u svojim memoarima tvrdi da se u Italiji u Gaeti, nalazi „nekoliko odvažnih oficira na koje se Kralj[10] može sigurno osloniti kao na primjer što su: komanijeri dva Petra Lekića, Đuro Ivović, Krsto Popović, kapetani: Blagoje Martinović[11], Milan Krljević, Mašan Borozan, Savo Čelebić, Jole Ivanišević, Marko Vučeraković, poručnici Dušan Vuković, Blažo Vujović, Savo Hajduković, oficijer narodne vojske, Marko Zekov Popović, alajbarjaktar i drugi kao Krsto Vukov Martinović, Marko Kusovac itd“[12].

Jedan od najvećih prijatelja Crne Gore i branilaca prava na odbranu njene državne suverenosti i nezavisnosti bio je i britanski lord Herbert Džon Gledston, koji je često, kako u Domu Lordova britanskog parlamenta, tako i u široj javnosti govorio o nepravdama učinjenim prema Crnoj Gori i njenom narodu, naročito od kraja 1918. godine, kada je ona postala žrtvom, plijenom okupacije i nasilne aneksije izvršene od strane Srbije.

Lord Herbert Džon Gledston (18. II 1854 -6. III 1930), bio je sin britanskog premijera Vilijama Gledstona.  Herbet Gledston, školovan na Oksfordu, i bio je liberalni britanski političar, lord, vikont, sekretar u britanskoj vladi (1905-1910), generalni guverner Južne Afrike (1910-1914). Zalagao se za crnogorsku državnu nezavisnost i bio jedan od najvećih prijatelja Crne Gore u Velikoj Britaniji.U Domu Lordova britanskog parlamenta 11. marta 1920. godine lord Gledston je, pored ostalog, rekao i ovo:

“Koliko mi je poznato, sve velike sile, koje su uzele učešća na Pariskoj Konferenciji, saglasile su se, da sve zemlje, kao Belgija i Crna Gora, imaju biti povraćene u ono stanje, koje su imale prije ovoga rata. Ali do ovoga časa, u to ne treba sumnjati, sa Crnom Gorom gore se postupalo za ovu godinu i po dana, nego da je ista umjesto saveznicima pružila bila ruku centralnim silama i da se je borila protivu nas”[13] .

Crnogorski suveren kralj Nikola preminuo je u Francuskoj 1. marta 1921. godine. Delegaciju crnogorskih oficira iz Italije, koja je, u ime crnogorske Vlade i vojske u egzilu, bila određena da, iz sastava crnogorske vojske iz Gaete, Formije i drugih gradova i mjesta, đe je bila stacionirana, zvanično učestvjuje na ceremonijalu pogreba kralja Nikole u San Remu, početkom marta 1921. godine, a koja je stigla u San Remo, iz obektivnih prepreka, sa zakašnjenjem, i to nakon već obavljenog pogreba, (ali su članovi delegacije uspjeli da se uskoro, naknadno, nakon pogreba poklone i i oproste od svog Kralja/Gospodara suverena i vrhovnog komandanta), sačinjavali su: komandiri: Živko Mašanov Nikčević, Milisav Nikolić, Stevan Pavlović, Milan Nikolić, Bogdan Vukotić, Marko Zekov Popović, Milo Martinović, Marko Martinović, Blagota Martinović, Marko Matanović, Dušan Stankov Vuković, Andrija Jovićević, Jovan B. Vujović, Ćetko Bigović, Novica Živkov Radović, Đuro Ivović, Milo Leković, Risto Hajduković, Đuro Vučinić, Petar Savović, Pero Tujov Vuković, Milutin Radonjić, Mihailo Bulatović, Danilo Radović, Vojin Lazović, Vasko Grujičin Marojević, Vuko Jankov Krivokapić, Krsto Ivanović, Mitar Jovanov Laković, Stanko Grujić, Simo Čukić, Blažo Kapičić, Blažo Jakšić, Strahinja Janjušević, Labud Petrović i Marko Turčinović; kapetani: Mašan Milošev Borozan i Atanasko Bulatović; poručnici: Milan Radunović, Petar Nikolić, Joko Popović, Dušan Nenezić, Krsto Vukov Martinović, Bogić Jovović, Nikola Vukmanović, Đoko Mijović, Jefto Nikolić i Akim Kovačević; potporučnici: Jovan Drecun i Mitar Vukmanović.

[1] Vidi o tome i: Božidar Božo Vuković, “Rat Crne Gore protiv Turske i Bugarske 1912-1913 i rad na uniji i saradnji sa Srbijom”, Cetinje, 1971, str. 178.

[2] Prof. Dr Mijat Šuković, “Podgorička skupština 1918. godine”, Podgorica, 1999, str. 61-62; Prof. Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiha II, Podgorica, 2004. str. 68. Novak Adžić, “Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941”, Podgorica, 2004, str. 11-12.

[3] Ibid

[4] Alexander Devine, „OF THE MAP, the suppression of Montenegro, the tragedy of a small nation““, London, 1921., p. VIII navodi: „Ime Crna Gora izbrisano je sa spiska evropskih naroda, a narod Crne Gore nasilno je anektiran Kraljevini Velikoj Srbiji“.

[5] Jovan Simonov Plamenac je od strane kralja Nikole imenovan za predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore i ministra spoljnih poslova i tu dužnost je obavljao od 1919. do 1921. godine.

[6] Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, II izdanje, knjiga VI, Podgorica, Podgorica, 2005, dok. br. 1432, str. 1799-1801. Vidi i citirano prema tom dokumentu kojeg je objavio dr Šerbo Rastoder: Novak Adžić, „Crnogorac bez domovine-Milo Petrović Njegoš i crnogorsko pitanje“, Cetinje, 2013. str. 57-58.

[7] Vidjeti o tome: Okružno Načelstvo Cetinje, br. 2130, Cetinje, 7. III 1919. godine- Komandi Zetske Divizijske oblasti Cetinje. U tome aktu okružni načelnik Ljubomir Glomazić dostavlja Komandi Zetske Divizijske Oblasti prijepis (vjeran originalu) govora Jovana Plamenca u Rimu od 6. II 1919. godine. Vidjeti o tome: Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Tom I, Bar, 1997, dok. br. 164, str. 260-261-262.

[8] Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, dok. br.77, Tom I, Bar. 1997. str. 174-175.

[9] Ibidem

[10] Kralj Nikola.

[11] U pitanju je greška: Riječ je o komandiru, zelenašu i ustaniku Blagoti Martinoviću-prim.N.A .

[12] Niko Haduković, « Memoari », CID, Podgorica, 2000 .str. 529. (Memoare je priredio istoričar Slavko Burzanović).

[13] “Glas Crnogorca”, službeni organ Kraljevine Crne Gore, Neji na Seni kod Pariza, godina 48, broj 84, 26. jul/8. avgust 1920, str. 2. Članak “Engleski parlament za Crnu Goru”.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta