O martirstvu Crne Gore i borbi za njeno državno i nacionalno oslobođenje

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, doktorand istorijskih nauka

U uticajnom londonskom listu „Daily Telegraph“ najveći branilac nezavisnosti Crne Gore u anglo-saksonskom svijetu prof. Aleksandar Divajn je 2. jula 1919. godine objavio opširan članak pod naslovom „Case of Montenegro“, u kojemu je energično stao u odbranu kralja Nikole i politike crnogorske vlade u egzilu. Divajn je tvrdio da niko ne vjeruje u ozbiljnost, validnost i legalnost Podgoričke skupštine, te naglasio da iako je Crna Gora tokom rata bila odan i častan saveznik, prema njoj se loše postupalo, počinjen je preseden, za što Divajn adresira odgovornost vladama Velike Britanije, Francuske i SAD. Divajn je pitao u tome tekstu: “Zašto velike sile ne obnove Crnu Goru i tako ispune svoja obećanja i učine ono isto što su učinile za Srbiju i Belgiju? Zašto velike sile dopuštaju jednom savezniku da vojnički osvoji drugu savezničku državu pod izgovorom odbrane savezničkih interesa, poslije čega je došlo do oružanog ustanka, krvoprolića, bijede?“[1].

Divajn nudi odgovore na postavljena pitanja tako što zaključuje da su saveznici takvim svojim odnosom željeli da „nagrade srpsku dinastiju i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca“ i opet pita da li je pravedno da Crna Gora bude uništena kao nezavisna država, te konstatuje da „Pitanje Crne Gore nije dinastičko pitanje, to je pitanje nezavisnosti naroda koji je uživao svoju slobodu od IX vijeka“, „pitanje nezavisnosti je, takođe, ispunjenje svečanog obećanja koje su u više navrata dali saveznici“[2]. Tvrdeći da je za uništenje Crne Gore odgovorna zvanična Francuska, Divajn zapaža da „francuska diplomatija želi da stvori Veliku Srbiju kao garanciju za milijarde pozajmljene srpskoj vladi; tek treba da se vidi da li eksploatacija Balkana od strane jedne grupe međunarodnih bankara ima neke veze sa ovim izuzetnim postupcima. To je, nesumnjivo, sukob između finansija i slobode“[3], kategoričan je Divajn.

Među borcima za državno i nacionalno oslobođenje Crne Gore isticao se dugo i Pavle Mihailov Popović. Inženjer i crnogorski politički emigrant u Francuskoj, Italiji, Švajcarskoj i Velikoj Britaniji, Pavle M. Popović rođen je 11. aprila 1889. godine na Cetinju, Knjaževina Crna Gora. On je avgusta 1922. godine, u Rimu, objavio značaju brošuru na francuskom jeziku, pod naslovom: Paul Popovitch „Les Peuples de l’ Europe centrale et des Balkans sous la paix de l’Entente“. Štampala je izdavačka kuća « Rassegna Internazionale », Trinita de ‘Monti, 18, Rim 1922. Ukupno ima u originalu 48 stranica teksta. Ta Popovićeva brošura u prevodu na crnogorski jezik nosi naslov  « Narodi Centralne Evrope i Balkana  u miru Antante «.

Između ostalog u toj brošuri Pavle M. Popović posvetio posebnu pažnju analizi crnogorskog pitanja, odnosno, pitanja Crne Gore. (stranice 24-33 originala brošure na francuskom jezikom, naslov poglavlja “La question du Montenegro“/“Pitanje Crne Gore“). Popović se energično i dosljedno zalagao za obnovu crnogorske državnosti, iznoseći brojne istorijske činjenice iz prošlosti Crne Gore i njenog tadašnjeg statusa. Precizirao je i argumentovano dokazivao da je Crna Gora bila žrtva okupacije i nasilne aneksije 1918. godine  i  govorio je o položaju ondašnje jugoslovenske države (Kraljevine SHS), posebno naglašavajući i objašnjavajući nepravdu, mučeništvo i tragediju koja je zadesila Crnu Goru na kraju prvog svjetskog rata.

U toj prilogu, pored ostalog, Pavle M. Popović piše : « Quo vadis [4]Jugoslavijo ? » Imali bismo pravo da se to zapitamo, da crnogorski vulkan nije bio tu da nas oslobodi ovog pitanja, jer daje odgovor : Jugoslavija, takva kakva je bila zamišljena u Parizu je već mrtva. Što danas živi je nekoliko stotina hiljada vojnika koje plaća Francuska i kojim komanduje obogaćena kasta balkanskih špekulanata. Pogledajmo šta nas zapravo uči crnogorsko pitanje ». Zatim Pavle M. Popović u posebnom poglavlju navedenog rada naslovljenom   « Pitanje Crne Gore » navodi « da crnogorsko pitanje više nego bilo koje drugo opsuje državnike koji diktiraju mir u Evropi: tu ćemo naći, kao prečicu, sliku njihove duše, ogledalo njihove inteligencije i njihovog obrazovanja : sve je ovdje pomiješano ».

Zatim slijedi nastavak njegovog teksta, koga integralno prenosimo u prevodu na crnogorski jezik.

« No, pustimo činjenice da govore.

Crna Gora postoji kao nezavisna država, sa svojom političkom i društvenom organizacijom, od prije X vijeka. Njene vjekovne borbe za nezavisnost su legendarne: jedinstvene na Balkanu, njena se zastava vijori na bezvodnim i neprikosnovenim planinama u istom periodu kada je strašna sila Osmanlija, pošto je osvojila Balkan, udarila o vrata Beča, udarila na Zapad. I u toj epskoj borbi protiv Uzvišenih Vrata, neukrotivi sirovi gorštaci, koji možda nisu imali ni olova za svoje puške, ali su je imali da sliju slova za njihovu štampariju, najstariju (1494) koju su Sloveni imali, prva koja je pripadala jednoj državi. Ako istorija i tradicije imaju neku težinu u vijećanju skupa slavnih ličnosti (čak i onih koji sebi pripisuju pravo da odlučuju o sudbini…. Njihovih Saveznika !), onda su članovi onoga u Parizu morali priznati ono malo stvari kojim smo okarakterisali jednim potezom najstariju prošlost balkanske države. U suprotnom… ostavaljam čitaocu da sam pronađe odgovarajući epitet za ove svjetske kobasičare, nekad okupljene u Parizu.

Znali su, dakle, pretpostavljamo, da su se njihove rasprave odnosile na sudbinu jednog od najdragocjenijih spomenika civilizacije, možda najljepše Trijumfalne kapije,  ispod koje je prošao Krst, koji pobjeđuje nad Polumjesecom.    

Ali zar najljepše tradicije naroda nisu sitnica u imperijalističkim planovima, u pohlepnim finansijskim planovima?

Šta, zapravo, znači jednom razaraocu karijere, kao što je gospodin Klemanso, i šačici diplomata- koji su dobre arhitekte baš koliko i on – ako je deset vjekova slave, žrtve, samoodricanja i patnje ukaljano i ako ih vuku po blatu poslednji balkanski plaćenici, još juče neprijatelji Francuske i njenih saveznika, a koji su danas postali persona non grata Antante? Ukoliko pjesma sirena ovih funkcionera  bogatog tretmana time garantuje Francuskoj i Engleskoj da će imati sluge koji će pustiti krv kako bi one mirno mogle da leže na svojim zlatnim jajima ? Za uspjeh tog « slavnog » poduhvata, u cilju uništenja visokog moralnog ugleda male Crne Gore, da «  junačka » klika  Antante, personifikovana u Klemansou, Lojd Džordžu, Bertelou, Marzereovima,  Kuzonovima i mnogim drugim, sipa milijarde balkanskim špekulantima, i svako sa svoje strane daje nalog dnevnim novinama u svojim zemljama da se uspuste u diskusiju, prizivajući prljavi talas kleveti i uvreda za nesrećnu i razapetu žrtvu. Već napola pretučena junačkom, ali ne baš pametnom vjernošću prema Saveznicima, za cilj koji je teorijski lijep, no mu je vrijednost umanjena zbog lešinara koji je eksploatišu, Crna Gora je imala veće muke, nego da se za oprečni cilj borila, da je bila pobjednica i da je saveznik pobijedio. Dovedeni dotle da podnose kaznu koju joj ti isti Saveznici za koje se borila nanose, crnogorski narod je bio nemoćan da reaguje jer je bio lišen čak i parčeta hljeba. Da, Antanta « osloboditeljka naroda » je zaslužna što je usred rata umirao od gladi njen najslabiji saveznik : crnogorski pritovrenici i zatvorenici nisu ništa, ali ništa primali od njihovih « saveznika ». Usred Pariza, Vlada i šef crnogorske države su prodavali, da bi se prehranili, nekoliko starih stolova i uniforme donesene iz zemlje, dok su crnogorski vojnici bili zatvoreni i tretirani na istom nivou kao turski i bugarski zatvorenici ! Ta nezapamćena tortura, moralna i fizička, pridružena sistematskoj destrukciji časti i slave male savezničke Crne Gore trajaše dvije i po godine !! Ovo se događalo, ipak podsjetimo, na tlu Francuske Republike. Gdje bi Antanta u analima našla sličnu činjenicu o svojim jučerašnjim neprijateljima ? I neka služi na čast ovaj mali i lijepi primjer, ove pobjedničke zastave koje misle da su preuzele kao zadatak samo da osvete čistu krv ove prekrasne djece koja su se velikodušno žrtvovali za trijumf onoga što su sami rukovodioci Alijanse zgazili!!

Zanimljivo je pozabaviti se ovom tužnom pričom malo detaljnije. Nastavak nije mnogo « slavniji » za branioce « slabih i mučenih », za države koji pretenduju na monopol civlizacije.

Evo na djelu, tih oslobodilaca od sreće za Čovječanstvo.[5]

Nakon primirja 1918. godine, srpska vojska je ušla u Crnu Goru pod komandom francuskog generala Venela, koji je bio pod Maršalovim naređenjem, tad generalom, Franšeom Depereom. Gospodin Poankare, kao predsjednik, i gospodin Pišon, kao Ministar spoljnih poslova Republike Francuske su u to vrijeme dali u ime svih velikih sila, u pismu od 04. i 24. novembra 1918. godine, upućeno kralju i Vladi Crne Gore, formalne garancije da će suverenitet Crne Gore i slobodu crnogorskog naroda savezničke trupe ispoštovati.

Međutim, uprkos ovim svečanim garancijama i obećanjima, srpska okupaciona vojska je poništila Ustav Crne Gore i onemogućila sazivanje legalne crnogorske Skupštine, « sazivajući » na osnovu « ukaza » od 26.09.1918. godine, koji su donijeli dva srpska funkcionera (S. Tomić i P.Kosovic) Veliku Narodnu Skupštinu (organ koji Ustav Crne Gore ne poznaje).

Sjednice te « Velike Narodne Skupštine » su trajale ukupno dva sata : « Skupština je ‘ovdje izglasala’ jednoglasno podnesenu rezoluciju koju su već pripremile srpske vlasti i odštampale u tipografiji srpske države na Krfu gdje je u tom periodu bilo sjedište beogradske Vlade. Zahvaljujući toj rezoluciji, Crna Gora je bezuslovno bila pripojena Srbiji, pod dinastijom Karađorđevića. Tokom « sjednice », trupe komita, sa bombama u rukama su čuvale salu. No, Antanta je dozvolila da ove skandalozne podvale prođu, ne brinući što su, pored najrigoroznijih i najosnovnijih moralnih nadzora, akcije ovog tipa propisane paragrafom 43 IV Haške Konvencije koja nalaze poštovanje zakona na snazi u okupiranoj zemlji od strane okupatora.  No, računaju li se međunarodni propisi kada se radi o slabima i malima ?

Iako iscrpljena državom koja je permanentno neprijateljski nastrojena još od balkanskog rata 1912.godine, i trogodišnjim ropstvom pod Austrijancima, crnogorski narod, gotovo bez vojske, se podigao protiv tog nezapamćenog ugnjetavanja. Da bi što prije imali razlog te pobune, srpska okupaciona vojska je u odmazdi zapalila oko 6.000 kuća, opljačkala čak i veći broj dobara, poklala, pritvorila i zatvorila značajan broj Crnogoraca. Više od 5000 Crnogoraca je ležalo dvije godine u srpskim zatvorima. U ovim represalijama nisu bile pošteđene ni žene ni njihova odojčad, ni djevojke, nad kojima su se  izvršena najgnusnija nepočinstva.  [6]

S jedne strane krvavi događaji koji su se u tom periodu odigrali u Crnoj Gori, čemu je uslijedio oružani otpor crnogorskog naroda, koji ni danas nije mogao biti ugušen, s druge strane kolebanje Velikih sila je dovelo do toga da prisilna aneksija Crne Gore koju je učinila Srbija, ne samo što ona nije uopšte sankcionisana (iako je srpska Vlada to odmah tražila), nego je čak i poništena odlukama Vrhovnog savjeta donesenim 13. januara 1919. godine. Uprkos takvoj odluci, otpor crnogoskog naroda nije prekinut.

U poruci koja je poslata narodu posredstvom Kralja i Vlade Crne Gore, Vrhovni savjet, u želji da okonča ovo krvoproliće, « je molio crnogroski narod da ostane miran kod kuće i da se vojskom ne suprostavlja trupama (srbijanskim) koje su težile da prigrabe Crnu Goru ». Istom porukom je Vrhovni savjet formalno obećao da  « će se vrlo brzo crnogorskom narodu ukazati dobra prilika de se slobodno izjasni o svjoj sudbini kao i o obliku svoje Vlade ».

Francuska i britanska Vlada su se, pored toga i svaka sa svoje strane, obavezale na slično: prva, pismom od 19. januara 1919. godine, upućeno od strane gospodina Poankarea pokojnom kralju Nikoli, druga, izjavama njenih poslanika u Parlamentu, na 11. oktobar 1919. godine, i 11. marta 1920. godine prilikom konferencije Planaca izmedju Italije i Kraljevine « SHS », kada su potvrdili da će pitanje Crne Gore biti tretirano svim silama pošto pregovori budu završeni.

Zločin koji nasilna aneksija Crne Gore predstvalja je otvoreno potvrđen izjavama gospodina Bonomija, predsjednika italijanske Vlade, koji je nedvosmisleno najavio i Domu i Senatu, 23.jula i 02. avgusta 1921. godine, da pitanje ostaje uvijek otvoreno.

Uprkos najsvečanijim zakletvama i iako to pitanje, po svojoj prirodi , otkriva sposobnosti Velikih sila, tačnije Međunarodne komisije koja prije svega treba crnogorskom narodu da pruži mogućnost da se slobodno izrazi o svojoj sudbini, Vlada Republike Francuske je držala do ove izjave kao da nikad nije ni postojala. Taj stav je suprotan obavezama koje su sadržane u pismu gospodina Poankarea, upućenog pokojnom kralju Nikoli 12. decembra 1919. godine, gdje se, izmežu ostalog, kaže :

« Francuska, vjerna svojim principima i onima koji se nadahnjuju Mirovnom konferencijom, ostaje čvrsto odlučna da poštuje volju crnogorske nacije i da ništa ne čini što bi se kosilo sa legitimnim željama ovog naroda. U tom duhu će Vlada Republike, saglasna sa svojom saveznicima, učestvovati u rješavanju pitanja koja se tiču Crne Gore. »

Sve ovo je, kao što se zna, ostalo do danas « mrtvo slovo na papiru ».

No, kako bi se našli novi izgovori da se podrže njihov lažni i nepravedni razlog, Srbi(janci), podržani od strane zvanične Franuske i velika većina englesko-francuske štampe, organizovaše u Crnoj Gori « izbore » za « Ustavotvornu skupštinu » Beograda! Pitanje ostaje otvoreno za međunarodnu zajednicu, dakle crnogorska država postoji makar de jure, a gospodari iz Beograda nalažu da se odrze izbori za njihovu Ustavotvornu skupštinu! Pravila ponašanja koje treba zapamtiti podrazumijevaju ona prethodna medjunarodna koje koriste oni koji imaju namjeru da osvajaju narode. Ali Crnogorci odgovoriše tako što svoj glas dadoše komunistima. Nacionalističke liste su zabranjene, a teror srpskih vojničkih trupa onemogućava svaku drugu narodnu demonstraciju, narod tako bira jedino sredstvo koje mu je stavljeno na raspolaganje jer je komunistička partija « bila jedina koja je željela raspad jugoslovenske države ». A da bi se dalo više istinistosti toj novoj i skandaloznoj komediji, koja je izrežirana u ime i pod zaštitom bivše Antante, poznatom srpskom policajacu gospodinu Temperleju– Englezu u Beogradu- se daje zadatak da prisustvuje izborima kao « nepristrasni posmatrač ». Ovaj je gospodin ostao dva dana u zemlji i izjavio da je sve proteklo u savrsenom (sic !)[7]  redu i da, ukoliko je tačno da dio naroda nije želio da čuje da se govori o zajednici, drugi dio naroda , međutim, naginje (resic !)- ka njoj. No, svi znaju da je materijalno nemoguće iskoristiti više od dva dana u kontroli, bila to obična posjeta, svih zajednica; posebno treba uzeti u obzir činjenicu da je Crna Gora zemlja planina, i da je većina stanovništva rasuto po teško pristupačnim selima. Upravo je ta planinska populacija, gotovo jednosložnost crnogroskog naroda (oko 9%), za nezavisnost svoje Otadžbine i ona je ta koja je pretpjela, od strane srbijanskih vojnih trupa, najveće štete i najgora ugnjetavanja.

            Ali, što bi zanimalo Tempeleja i sve ostale agente koji su dobro nagrađeni od strane kancelara Ministarstava spoljnih poslova Zapada, pravo mišljenje crnogorskog naroda, ako su im neki gospodin Kurzon i neki gospodin Bertelo već poslali gotov izvjestaj koji će oni na kraju jednostavno vratiti u Foreign Office Kej Dorseja[8] ? Štaviše, ta mala fina operacija se dopada Srbima koji umiju da budu zahvalni svojim prijateljima. To je kapljica šampanjca u Okeanu oružja.

            I, tokom ovih međunarodnih prevara zemalja bivšeg Saveza, tokom krvavih azijskih tlačenja koje je podnosio crnogorski narod, legalna Vlada zemlje i njen Šef države nisu prestajali da traže otvoreni i pošteni razgovor o « crnogorskom pitanju ». U stvarnosti, međutim, ono nije postojalo; pitanje su stvorili vjerni « Saveznici » Crne Gore, koji znaju da klasičan način vješte krađe jedne država i način da se stvori jedan narod je da se, putem klevete i ponižavanjem, otvori pitanje kako bi se potom stekla jedna vrsta prava anektiranja tog istog naroda koji će se tako « usrećiti ».  Predstavnici  Crne Gore su tražili samo razgovor u sred dana i pred svijetom, jer samim otvorenim iznošenjem pred javno mnjenje počinjenih gnusoba prema ovom malom Savezniku, slučaj bi i bez razgovora dobili predstavnici i crnogorski narod. Trebalo je naći  u nekoj međunarodnoj instituciji, ili i krugu istaknutih ličnosti te vrste,  čovjeka koji je manje sebičan od ostalih rukovodilaca bivše Antante ili malo hrabrijeg od kolega, čovjeka koji bi kod sebe, na kraju, imao makar malo moralnu veličinu, koji bi znao da žrtvuje svoje sitničave i lične interese, i bio smjeo da povikne u  jednom od tabernakula bivše Antante : «  Dosta s krađom! Prekinimo sa gnusobama! Ispravimo nepravde! » No, nažalost ! Niko se nije našao ko bi bio tako plemenit i tako čestit da to učini. Međutim, brojni su državnici koji znaju da jedna je nepravednost bez presedana nametnuta crnogorskom narodu. Čak i « apostoli » mira i pravde koje sjede u Društvu naroda, gdje su svi do jednoga bilo obaviješteni o grozotama koje je podnijela ova mala zemlja, nisu se usudili da dignu glas.  Njihovo je ponašanje, zapravo, toliko zbunjujuće i malodušno da žalimo i njih i njihove institucije. Trebalo ih je vidjeti u Ženevi. Ovi hrabri ljudi, kojima je rukovodilo nekoliko službenika Kej Dorseja i « Foreign Office »-a, izgledaju  da su sebi pripisali užasnu kaznu što nisu učinili korak koji bi isprovocirao bijes tirana političke sekcije. I, sasvim tiho, između četiri i zida i u četiri oka, će vam reći šapćući da i oni sami dobro vide da je nepravda sramna; ali, dodaće oni, može li se uraditi nešto protiv Društva naroda « koje ni najmanje nije savršeno (sic !) i koje samo predstavlja Vlade ». Istorija crnogorskog pitanja pred Društvom naroda će biti predmet naše sljedeće publikacije; sadržaće niz dokumenata koji će dokazati onima koji još uvijek imaju iluzija o tom Društvu, da takvo kakvo je samo je velika i skupa filijala pokojne tlačiteljske kuće koja je podignuta na nekoliko mjeseci od strane pariškog trijumvirata.

Tako je bivša Antanta uradila sve što je bilo moguće, i svuda gdje je to bilo moguce, da sakupi greške i nepravde protiv crnogorskog naroda i ništa nije riješila po tom pitanju. Zahvaljujući oklijevanjima i mahinacijama pobjedničkih zemalja, najmanji saveznički narod ostaje danas van svih zakona koji uređuju, ne samo međunarodne izvještaje, nego čak i organizovano društvo.

Ne znajući kako da se izvuče iz zamke koju je sebi postavila, bivša Antanta danas ne nalazi ništa pametnije da radi osim… da ostavlja pitanja neriješena. Sa malim zakašnjenjem je razumjela beogradsku « stvar »; shvatila je da su je srpski mađioničari stavili u takvu poziciju da, kad je zločin počinjen, najosnovnija pravila Čovječanstva takvu poziciju osuđuju;  ne otvarati pitanje u korist srbijanskih favorita, za nju znači dovršiti Jugoslaviju koja je na samrti. Dakle, misli ona, na vremenu je da sagradi ili obnovi ono što su naše gluposti uništile ili zakomplikovale.

Tako je Crna Gora postala najranjivija tačka glupe organizacije Balkana i Centralne Evrope i, nepobjedivim otporom i neprekidnim borbama njenog naroda, uvijek u pobuni, stvara se širom otvorena rana na kancerom zahvaćenom tijelu favorita Pariza i Londona » [9].   

[1] Alex. Devine, „Case of Montenegro“, „Daily Telegraph“ , London, 2. Jula 1919. Vidi o tome:  Dr Dragoljub R. Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd, 1996, str. 275-276.

[2] Ibidem.

[3] Ibidem.

[4] Prim. prevod. Kuda ideš ?

[5] Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore (zvanična dokumenta koje je objavilo Ministarstvo spoljnih poslova Crne Gore) ; Štamparija Manuzio, Rim 1921. godine. Fusnota je Pavla M. Popovića.

[6] Dokumenta o srpskim svirepostima u Crnoj Gori. Publikacija Ministarstva spoljnih poslova u Crnoj Gori. Stamparija države Crne Gore. Rim 1920 godina. Vidjeti takođe : Nekoliko stranica Krvavog albuma Karadjordjevica : publikacija crnogorskih izbjeglica (dva izdanja na četiri jezika). Fusnota je Pavla M. Popovića.

[7] Prim.prevod. : uzrečicom Sic se želi skrenuti naročita pažnja na neki podatak ili tvrdnju u tekstu, zgražavanje, negodovanje, neslaganje.

[8] Prim.prevod. Ministarstvo spoljnih poslova Francuske.

[9] Paul Popovitch „Les Peuples de l’ Europe centrale et des Balkans sous la paix de l’Entente“, str. 24-33. Prevod sa francuskog jezika na crnogorski.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta