Za aktuelno.me
Piše: Novak Adžić
Međunarodna politika nije bila naklonjena političkoj i diplomatskoj borbi u egzilu, koju su vodili kralj Nikola I Petrović-Njegoš i vlade Jovana S. Plamenca (1919-1921) i divizijara Milutina M. Vučinića (1921-1922). Tim političkim idejama i programu borbe za opstanak državnosti Crne Gore, koju su vodili u to vrijeme crnogorski Dvor i Vlada u emigraciji, bili su odani i dosljedno ih slijedili komandir, a od 27. jula 1921. brigadir (general) crnogorske kraljevske vojske, Krsto Todorov (Zrnov) Popović i plejada njegovih komitskih, ustaničkih i emigrantskih saboraca i istomišljenika.
Rapalski ugovor je sklopljen između Kraljevine SHS i Italije 12. novembra 1920. godine. Na tajnim pregovorima u Rapalu (izletištu kod Đenove) učestvovao je tadašnji italijanski ministar inostranih poslova grof Karlo Sforca, koji je taj resor držao u vladi čiji je premijer (1920-1921) bio Đovani Đoliti . Na konspirativnim pregovorima u Rapalu, između grofa Sforce i srpskih (jugoslovenskih) političara, ovlašćenih od beogradske Vlade, bilo je utanačeno da se likvidira crnogorska izbjeglička vojska i politička emigracija u Italiji. Zaključenjem Rapalskog ugovora 12. novembra 1920. godine, između Italije i Vlade Kraljevine SHS određene su granice između dvije države na kopnu i moru. Italija je de facto Rapalskim ugovorom, u pogodbi sa beogradskom Vladom, priznavši indirektno Kraljevinu SHS, odlučila potom da obustavi izdržavanje crnogorske vojske, da se ista razoruža i rasformira i da se protjeraju crnogorski emigranti sa italijanske teritorije. Tako je crnogorska izbjeglička vojska u Italiji prestala formalno da postoji sredinom 1921. godine. Rimska vlada se obavezala (Rapalskim paktom) beogradskoj vladi da će crnogorske političke emigrante ukloniti sa svoje državne teritorije.
Crnogorski Dvor i Vlada u egzilu bili su protiv Rapalskog ugovora i energično su mu se, u granicama svoje realne snage i uticaja, suprotstavili. U oficirskom koru crnogorske vojske, stacionarane na tlu Italije, tom ugovoru i njegovoj realizaciji kategorički se protivio i Krsto Zrnov Popović, koji je od maja 1920. godine bio komandant »Crnogorskih trupa« u egzilu.
U vrijeme kad se pristupilo razoružanju i rasformiranju crnogorske vojske u Italiji, nakon Rapalskog sporazuma, Štab crnogorskih trupa je zahvatila jaka kriza. Naime, njen komandant brigadir Đuro Jovović (sin znamenitog junaka Novaka Ramova Jovovića) otišao je za Rim, đe je bilo de facto sjedište crnogorske Vlade, a komandu nad crnogorskom izbjegličkom vojskom u ulozi zastupnika komandanta preuzeo je komandir Krsto Zrnov Popović. Štab komande Crnogorskih trupa, u vrijeme kad Krsto Popović stupa na scenu s geslom da se »spase što se spasiti dadne«, bio je uzdrman. U vrijeme kad je komandant brigadir Đuro Jovović otišao za Rim, načelnik Štaba crnogorske vojske u Italiji major Blažo Bogićev Marković iz Pipera razbolio se i završio u bolnici u Napulju. Takođe, negdje su se sklonili i načelnik Sudskog odjeljenja rezervni komandir Mihailo Plamenac i načenik artiljerijskog odjeljenja major Milan M. Krljević.
U Gaeti su ostali načelnik Operativnog odjeljenja komandir Krsto Popović, načelnik inžinjerije rezervni komandir Novica Živkov Radović i komandant Narodne garde komandir Dušan Stankov Vuković i drugi brojni oficiri i vojnici. Komandir Marko Vučeraković, sa 3 bataljonom, čiji je bio komandant, odbio je sprovođenje odluke da se rasformira njegov bataljon i da se njegovi pripadnici vrate u Kraljevinu SHS. U tom smislu je komandir Vučeraković iskazivao žestoko protivljenje onima koji su iz sastava Crnogorske vojske u Italiji pristali da se vrate u Kraljevinu SHS. Četvrti bataljon crnogorske vojske na čijem je čelu bio komandir Vladimir–Vlado Zimonjić, kao i Hercegovici i Bokelji koji su ulazli u sastav drugih formacija, nijesu ispoljavali raspoloženje neposlušnosti, već su se držali relativno mirno, ali su iskazali svoju volju da se vrate u zemlju. Stanje u crnogorskoj izbjegličkoj vojsci u Italiji bilo je realno nepopravljivo. Grupa istrajnih crnogorskih oficira i vojnika odlučila je da pruži otpor italijanskim vlastima koje su odlučile i krenule da razoružavaju i rasformiraju crnogorsku izbjegličku vojsku, a njen komandni sastav i vojnike da isporuči i preda beogradskim vlastima na milost i nemilost.
U Štabu crnogorskih trupa u Gaeti ostao je kao najstariji oficir po rangu komandir Krsto Z. Popović, koji je u to vrijeme vršio ovlašćenja zastupnika komandanta crnogorskih trupa u Italiji. U stvari, u tim okolnostima on je postao i pravi komandant i, konsekventno tome, izdavao je naređenja. Komandir Krsto Popović je u oficijelnim vojničkim proglasima pozivao ostatke crnogorskih oružanih formacija na red i disciplinu, kao i na energičan i bezuslovan otpor protiv demonstracije sile ili represivnih mjera od strane italijanskih vlasti. Ovakav čvrst i stamen stav logično je odgovarao i komandiru Marku Vučerakoviću, koji je od ranije iskazivao sličnu raspoloženje, tako da se činjelo da će se i on pokoriti naredbama Krsta Popovića, kojega je posebno cijenio kao čovjeka, oficira, patriotu i vojnog starješinu.
Da razoružaju i onesposobe Crnogorske u Gaeti, u cilju izvršenja Rapalskog ugovora, kojemu se oni protivili, od strane italijanskih vlasti određeni su pukovnici Atilio Viđevano, Đuzepe Boreli, Graciani i drugi. Tokom 1921. godine u Gaeti je nastupila crnogorska drama. Kasnije je, sjećajući se tih fatalnih gaetskih dana, Krsto Popović primijetio: »Od naše tuge i bola i crnogorske tragedije tad bi čak i u kurve srce puklo«.
Naime, komandant mjesta i tvrđave Gaeta, italijanski pukovnik Đuzepe Boreli izdao je naređenje »da sve crnogorske trupe imaju položiti oružje«. Krsto Popović mu je u ime Komande crnogorskih trupa odgovorio: »Naše oružje nije poklonjeno, nego je plaćeno i zato Vas milim da ovaj Vaš zahtjev povučete i da ga ne ponavljate. Ako nećete da zrelije prosudite ovu stvar, vi ćete naići na naš otpor. U tom slučaju Vi ćete morati na ubijate svoje građane, jer ćemo se mi braniti iz njihovih domova«. Italijanska komanda je nekoliko dana ostala nijema na taj odogovor. Tada je umjesto otvorene upotrebe sile došlo do primjene lukavstva sa italijanske strane, kojemu Crnogorci u egzilu tada nijesu bili vični. Da bi na što bezbolniji i efikasniji način pacifikovali Crnogorce u Gaeti, Formiji i drugim lokacijama u Italiji, italijanska vlada je u Gaetu poslala izaslanika svog ministarstva vojnog iz Rima pukovnika Gracianija, sa zadatkom da saopšti tamošnjim Crnogorcima određene »važne poruke«. U glavnu gradsku utvrdu u Gaeti pozvani su Crnogorci, oficiri, vojnici i izbjeglice, da dođu, jer je objavljeno da ih emisar Graciani tamo čeka. U kasarnama ostali su samo redari. Gracijani je držao politički govor, prema kojemu su se prisutni Crnogorci s gorkim i ironičnim osmijesima odnosili. Kad je to okončano, i kad su se vratili u kasarne, našli su ih opsadirane od strane italijanskih vlasti, odnosno, vojske, dobro naoružane. Crnogorski egzilanti su provalili opsadu koju su činili italijanski vojnici da bi prodrli u kasarne. Kad su ušli u njih oružja u njima više nije bilo jer su ga Italijani već bili zaplijenili, odnosno, pokupili i odnijeli. To je Crnogorcima vrlo teško palo. Neki, poput majora Jovana Nikolića su pokušali da izvrše samoubistvo zbog toga što su na takav podmukli način razoružani (major Nikolić je u znak protesta, otpora i ogorčenja ispalio sebi iz pištolja rafal u grudi, ali je, čudnim slučajem preživio). Potom su Italijani krenuli da razoružaju crnogorsku narodnu gardu. Pukovnik Đuzepe Boreli je u tome bio predvodnik. Došlo je do žestoke svađe i otpora Crnogoraca. Oružani obračun bio je na pomolu. Italijanskii vojnici bili su sa oružjem »na gotovs« prema Crnogorcima, a pukovnik Boreli im je rekao: »Ili ćete ići u Jugoslaviju ili na groblje«. Tada mu je odgovorio crnogorski oficir Dušan S. Plamenac: »Ni jedno, ni drugo. Treba biti junak pa ubiti junake a Vi to nijeste. Kao koza si bježao s Kaporeta, pa se sada junačiš na šaku ljudi koji nemaju oružja, ali više imaju obraza nego cijela Italija«. Potom je uslijedila žestoka svađi, a na koncu pukovnik Boreli se povukao sa svojim snagama. To je bio crnogorski odgovor postupcima italijanskih vlasti koji su nastojali na nasilno deportuju Crnogorce u Kraljevinu SHS. Tome je pružio otpor i komandir Marko Vučeraković, komandant 3 bataljona crnogorske vojske u Sulmoni. On lično i ljudi oko njega nijesu deportovani, ali je većina njegovog bataljona sprovedena u Peskaru i ukrcana na parabrod i otplovila morem za Kraljevinu SHS. Crnogorci su bili primorani da napušte Italiju. Vratio se značajan broj emigranata u Kraljevinu SHS; a mnogi su otišli u SAD, Argentinu, Rusiju, Tursku, Albaniju, Bugarsku i druge zemlje. Krsto Popović je sa jednim dijelom crnogorskih oficira i vojnika odlučio da ide u Argentinu.
U ime »Komande Crnogorski trupa u Italiji« zastupnik komandanta, komandir Krsto Zrnov Popović, iz Gaete 15. maja 1921. godine, piše ministru Milutinu M. Vučiniću u Rimu, o situaciji među crngorskim formacijama u Fonte d` Amore (Sulmoni); o tome da su buntovnici većim dijelom napuštili tamošnii garnizon, a da je jedan dio izjavio italijanskim vlastima »da neće nikako napuštati Crnogorske trupe«.
Iz Gaete, 25 maja 1921. godine, u opširnom izvještaju Đura Mijajlova Vučinića i Živka Mašanova Nikčevića – podnijetom predsjedniku Vlade Jovanu S. Plamencu u Rimu, govori se o lošem odnosu, rđavim postupcima italijanskih vlasti prema Crnogorcima u Italiji. Oni navode da su jedan primjerak pisma u kojemu oni izražavaju odlučan protest zbog ponašanja italijanskog emisara Atilija Viđevana predali Krstu Popoviću da ga proslijedi Jovanu Plamencu. U tome pismu se govori o namjerama italijanske Vlade da rasture Crnogorske trupe u Italiji i da primoraju Crnogorce da napuste njenu teritoriju. O djelovanju Krsta Popovića u tako delikatnom i dramatičnom trenutku dvojica komandira, Živko Mašanov Nikčević i Đuro M. Vučinić, u svom pismu J. S. Plamencu navode i ovo: “Ne možemo se nahvaliti o neumornom radu g. Komand. Krsta Popovića. Njegovome dostojanstvenom i odlučnom ponašanju i energičnom postupanju držeći na visinu svoj položaj i ugled Komande. Ništa nije propustio a da ne reagira atak na atak”.
Italijanske vlasti su zbog protivljenja rasturanju crnogorske legije u Italiji uhapsile iz političkih razloga Krsta Zrnova Popovića i grupu njegovih saradnika zatvorile ih u Gaeti. Uprkos hapšenju, on je nastavio da i dalje propagira crnogorsku stvar.
U izvještaju crnogorskoj Vladi o stavu italijanskih vlasti prema crnogorskim vojnicima u Italiji; o zabrani njihovog daljeg boravka na italijanskom tlu itd., komandant crnogorskih trupa Krsto Zrnov Popović, iz Gaete 21. juna 1921. godine, piše ovo:
“Italijanska ovd. Komanda u licu puk. Borelia zvanično je danas pozvala u 4 sata po podne i sve nas iz Gaete u jednu ovdašnju kasarnu- na kom je skupu isti Boreli saopštio, kao delegat ital. vlade odluke iste u pogledu odnosa spram nas. U glavnome u 4 tačke izložio je naš unutrašnji nered i otuda odnosni postupak iste vlade spram nas; da je i pored nereda u našim trupama pogoršalo našu situaciju agitacioni rad Jovana Plamenca, da izazove nered u njihovoj zemlji (Ovim izleda da je aludirano na agitaciju naše vlade kod pojedinih političkih partija i ličnosti u korist naše stvari); da prestaje za dalje svako toleriranje naše vojničke organizacije, na njihovoj teritoriji; da je tal. vlada i dalje sklona izaći na susret sa robom, sa novcem i sa dnevnim troškovima i svim onim, koji bi se ponovo izjasnili, da dragovoljno pristaju napustiti Italiju, kao što su to i prvi učinili; da svi oni, koji bi ponovo otkazali ta dobročinstva, biti će obučeni u civila i u opšte tretirani kao ostali državljani strani i podvrgnuti propisima odnosni njihovih policijskih zakona.
Kratko rečeno, da će biti svi takvi nasilno proćerani sa njihovih teritorija i predani Jugoslaviji.
Izgleda, da nam je odzvonio potonji čas na talijanskoj teritoriji.
Prekinute su nam sve telegr. i telefonske veze sa vama, i pored toga blokirani smo u Gaeti. Čitamo iz novina ostavku naše vlade; našli smo se u jednoj velikoj neizvjesnosti.
– Neizbježno se sjutra nalazimo na ulici, a ko zna, možda i ekspedirani.
Neodložno je potrebno, da spasavate, ako možete i da stvorite, kako znate, svakodnevnu komunikaciju, a izgleda, da će biti dockan.
Zato, da bismo mogli biti o svemu informisani, nađite načina a najbolje je da jedan od Vas ili Vladimir Popović, dođe k nama. Sve što imate da nam rečete i preporučite u pogledu našeg držanja i eventualnog rada i da nam taj donese uputstva u detaljima.
Prepali se životu nijesmo, ali po svemu izgleda, da nam je čas u opasnosti da ćemo biti silom predani na milost i nemilost Srbijancima.
Ovu priliku imasmo, da Vam se ispovijedimo, a drugo – Bog zna. Sad učinite spram ovog i Vi Vašu dužnost.
Svi smo u glavnom ovi iz Gaete riješeni, da se živi nikad ne pustimo kao roblje, krvnicima. Sjutra u 8 sati izjutra ponovo počinju pojedinci preslušavati odnosno opredjeljenja.
Gaeta, Zast. Komandanta
21. juna 1921. g. komandir K. Popović”.
(nastavlja se)