Nekoliko činjenica o organizaciji Božićnog ustanka u Crnoj Gori

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Na području Kraljevine Crne Gore, poslije njenog nelegalnog i nelegitimnog ukidanja, odnosno, njenog nasilnog inkorporiranja Kraljevini Srbiji i preko nje, potom, KSHS, krajem 1918. godine, uspostavljen je sistem organizacije nove, namjesničke, okupacione vojne i civilne vlasti, pod egidom i kontrolom beogradskih centara moći, vlasti, prinude. Tada nastaju, sa novim političkim stanjem i okolnostima u Crnoj Gori, odnosno, na njenom području, snažne antagonističke idejno-političke pojave i konfliktni odnosi u društvu, izazvani okupacijom Crne Gore od strane srpskih trupa i neregularnim stanjem stvorenim donošenjem antiustavnih i antizakonitih odluka tzv. Podgoričke skupštine 1918. godine i reakcijom na njih, što je ishodovalo organizovanjem, izbijanjem, podizanjem oslobodilačkog Božićnog ustanka u Crnoj Gori januara 1919. godine, što je, potom produkovalo i dugogodišnje ustaničke akcije i emantipatorski komitski (gerilski) pokret u Crnoj Gori, koji je trajao uglavnom do 1929. godine.

Crna Gora postala je tada, i bila dugo godina zatim, zemlja zgarišta, krvi i pepela; pretvorena je u takvu zemlju nakon njene nasilne aneksije Srbiji (1918) pod žezlom srpskog regenta i regenta Kraljevine SHS, a od 1921. godine kralja države SHS – Aleksandra Karađorđevića. Zapravo, Aleksandar Karađorđević je „ je konačno uspio da vidi anektiranu Crnu Goru i 6000 crnogorskih domova uništenih i spaljenih do pepela-gdje su kao rezultata svega najbolji ljudi Crne Gore koji su preživjeli ili izbjegli neizrecivu brutalnost njegove bande sada u egzilu i čekaju momenat da zadaju smrtonosni udarac uništiteljima njihovog voljenog ognjišta“

(Nikola Petanović, „Crnogorsko ogledalo“, Matica crnogorska, priredio Gordan Stojović, Cetinje-Podgorica, 2006, str. 76).

Mi ćemo se u ovom prilogu baviti ukratko i fragmentarno organizacijom Božićnog ustanka u Crnoj Gori (decembra 1918/januara 1919) i prezentirati nekoliko relevantnih činjenica i dokaza o tome.

Na osnovu sačuvane prepiske ustaničkih prvaka u pogledu priprema za podizanje Crnogorskog ustanka sa geslom „Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore“ saznajemo, između ostalog i to da je crnogorski rodoljub, zelenaš, Niko Vučković iz sela Prekornica (Ljubotinj, Riječka nahija, cetinjska oblast) u prvoj polovini decembra 1918. godine pisao crnogorskom komandiru i jednom od ustaničkih prvaka komandiru Đuru Šoću iz ljubotinjskog sela Dubova (ocu crnogorskog ministra dr Pera Šoća), u kojemu navodi da je barjaktar Pero Vučković, iz Prekornice, bio na Cetinju i „prisustvovao sjednici koju je održao naš odbor“. Dalje, u tome pismu Nika Vučkovića komandiru Đuru Šoću kaže se da je Cetinjski ustanički odbor donio zaključak da Đuro Šoć, Marko Radunović, Mićun Nikolić, Ilija Bećir, Krsto Z. Popović, Petar Lompar, Đikan Vukmanović održe „Rešiteljnu sjednicu u srijedu veče na Bokovo kod Boška Borozana, poručnika, đe će se zaključak donijeti“ u pogledu plana i modaliteta realizacije oružanih akcija koje treba preduzeti. Na istoj sjednici, održanoj na Cetinju, o kojoj piše N. Vučković, barjaktar Pero Vučković je pitao da li će na sjednici, zakazanoj na Bokovu, doći ministar Jovan S. Plamenac, no, rekli su da neće „ali će u sporazumu sa njim biti“.

(Vidi o tome: Jovan Ćetković, „Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940, str. 344 i Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929), I izdanje, Tom I, Bar, 1997, dok. br. 6, str. 102 -103).

Na sastanku jednog broja članova Cetinjskog odbora za organizovanje ustanka, održanog na Bokovu, 13/26/ XII 1918. odlučeno je da se pozovu srpske trupe da do 20. XII 1918/ 2. januara 1919. napuste Crnu Goru, a ako to ne učine da će ih Crnogorci silom protjerati. Tada je dogovoreno i da ustanici osvanu oko Cetinja i opsadiraju ga 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine. Utvrđen je raspored ustaničnih trupa i to: Katunjani su bili određeni da posjednu i drže sektor od Đinova Brda, do Donjeg Kraja, Lješnjani i dio Riječana (Ceklinjani, Dobrljani, Kosijeri, Bokovljani i Đinovići) da zauzmu prostor od Donjeg Kraja, do Kabla, a Ljubotinjani i Crmničani od Kabla, do Đinova Brda. Riječani i Crmničani imali su zadatak da Cetinje opkole i da zauzmu pozicije oko njega sa mitraljezima i topovima, pošto prethodno oslobode Virpazar i Rijeku Crnojevića.

Položaje oko Cetinja zaposjeli su crnogorski ustanici 21. XII 1918/3. I 1919. godine. Toga dana prikupljane su i koncentrisane snage. Već 24. XII 1918/ 4. I 1919. Oko Cetinja su došle ustaničke snage iz Komana, na čelu sa kapetanom Blagotom Martinovićem i poručnicima Nikolom Begovićem i Stevanom-Stevom Radonjićem, kao i Zagarčani predvođeni kapetanom Lukom Stamatovićem i poručnikom Mirkom Grujičićem. Prispjeli su i Lješnjani sa kapetanom Perom Đurišićem i poručnikom Ilijom Brnovićem.

Krsto Zrnov Popović, kao komandant ustanika, napravio je sljedeći raspored: Cetinjani (Konadžije i Bajice) bili su pod komandom kapetana Đura Kape i oni su posjeli prostor od Đinova Brda do iza Orlova Krša. Njeguši i Ćeklići bili su na lijevoj strani od njih i nalazili su se pod komandom kapetana Ilije Bećira. Čevljani koji su opsadirali Cetinje bili su pod komandom kapetana Đura Draškovića, a Cuce pod zapoviješću poručnika Janka Pešikana. Ustaničke snage iz Bjelica koje su brojale dvije čete bile su pod komandom poručnika Dušana Vukovića i Krsta Vujovića i one su zauzele prostor iznad Donjeg Kraja. Na Njegušima su ostale ne mnogo brojne ustančke snage pod komandom poručnika Nika Kašćelana i Vlada Vrbice. Sve ove ustaničke snage predstavljale su Zapadni sektor. Njihov komandant bio je kapetan Đuro Drašković. Istočni sektor ustaničkih snaga, koji je obuhvatao prostor od Donjeg Kraja do Belvedera, bio je: prostor od Donjeg Kraja Lješnjani pod komandom kapetana Sava Čelebića, Komani pod komandom kapetana Blagote Martinovića, kao i četa Bokovljana, Kosijera i Đinovića, koja se do Belvedera nalazila, a koja je bila pod komandom kapetana Vukala Rajkovića i poručnika Todora Borozana i Mašana M. Borozana. Komandant Istočnog sektora bio je kapetan Pero Đurišić. Prostor od Belvedera do Donjeg Kraja ostao je neposjednut od ustaničkih snaga. Njega je po planu trebalo da zauzmu Ljubotinjani i Crmničani pošto prijethodno posjednu Virpazar i Rijeku Crnojevića. Komandant Štaba ustaničkih snaga kapetan Krsto Z. Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane, u Bajicama.

Komanant srpskih trupa (“Skadarskih”, zatim “Jadranskih trupa”), koje su oktobra 1918. godine okupirale Crnu Goru, general Dragutin Milutinović u svom dnevničko-memoarskom radu pod naslovom “Zabeleške o događajima u Crnoj Gori za vreme komandovanja Skadarskim, a zatim Jadranskim trupama, od 10. oktobra 1918. god. do 1. marta 1919. godine”, pored ostalog, piše da je 21. decembra 1918. godine (datum je po starom kalendaru) otišao u Ustanički štab u Bajicama (nadomak Cetinja) oko pregovora sa ustaničkim vođama i da se na tom sastanku žučno i žestoko raspravljao sa oficirima, Đurom Draškovićem i Ilijom Bećirom. Srpski general Dragutin Milutinović o tome piše (datumi su po starom kalendaru):

“Već oko 20. decembra, svuda unaokolo Cetinja bile su straže od pobunjenih Crnogoraca opkolile sav grad Cetinje. Oni su se postepeno spuštali sve bliže Cetinju, stežući obruč oko Cetinja i mojih trupa, kao i štaba koji se nalazio u samome Cetinju (Austrijska legacija).

21. decembra otišao sam oko 2 časa po podne u selo Bajice, gde je bio štab pobunjenika-oficira crnogorske vojske, od kojih je najžučnije i najvatrenije govorio komandir Đuro Drašković, kao i drski poručnik Bećir, kojom prilikom ovaj mi poslednji reče, prosto na prosto: “Ili vi Srbijanci napolje iz Crne Gore, ili će krv leći, gospodine generale. Drugog izlaza nema i ne može biti”“.

(“Zabeleške generala Dragutina Milutinovića, Arhiv SANU, Beograd, broj. 11441/11443, 1-8.).

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta