Za aktuelno.me
Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar
Dr Eduard Rene Klaparede (Dr Eduard Rene Claparede, Ženeva, 24. III 1873.-Ženeva 29. IX 1940., Švajcarska). Završio je Medicinski fakultet i psihologiju na Univerzitetu u Ženevi 1897. godine. Radio je u “La-Salpetriere“ bolnici u Parizu (1897-1898). Potom je bio jedan od osnivača fondacije „Archeives de psychologie“. Od 1904. godine radio je na Univerzitetu u Ženevi. Iste godine je obavljao dužnost Generalnog sekretara Drugog međunarodnog kongresa psihologije, a 1909. godine bio je takođe Generalni sekretar Šestog međunarodnog kongresa psihologije. Bio je neurolog, psiholog (najviše se posvetio dječjoj psihologiji) i edukator. Univerziteski je profesor psihologije u Ženevi od 1915. sve do smrti 1940. godine. Bio je, dugi niz godina, Stalni sekretar Međunarodnog kongresa psihologije; te doživotni predsjednik Komiteta „De L Assosiation Internationale des Conferences de Psychotechnique“; osnivač Instituta “Jan Jacques Rousseau“ (1912) i centra za dječja istraživanja. Napisao je brojna naučna djela iz oblasti psihologije. Pored nauke, bavio se novinarstvom, publicistikom i političkim radom. Bio je predsjednik “Lige za odbranu prava malih naroda u Ženevi” i jedan od najaktivnih boraca za opstanak Crne Gore, te član Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore.
Pisao je brojne članke, proteste i apele u korist Crne Gore (1919-1927). O njegovoj filantropskoj, humanističkoj djelatnosti u prilog Crne Gore i opstanka njene državne nezavisnosti značajne podatke nalazimo u emigrantskom “Glasu Crnogorca” (1919-1922). Klaparede je aktivno sarađivao kako sa crnogorskim dvorom i vladom u egzilu, tako i sa dr Marijom Rusijeckom, prof. dr Antonijom Baldaćijem, prof. Aleksandrom Divajnom, arhitektom Vitni Vorenom, Luiđim Kriskuolom, kanadskim generalom Frederikom Barnamom i drugim strancima-prijateljima Crne Gore, ali i sa značajnim ličnostima crnogorske suverenističke političke emigracije, princezom Ksenijom Petrović, te crnogorskim ministrima u egzilu Vladimirom Đ. Popovićem, dr Perom Šoćem i drugima. Njegova korespondencija, koja se tiče Crne Gore, nalazi se pohranjena u arhivu-biblioteci Ujedinjenih nacija u Ženevi i mi smo je, u heruističkom smislu, pribavili u Ženevi, te je posjedujemo u digitalnoj formi (CD skenirani originali dokumenata).
Dr Rene Klaparede napisao je nekoliko članaka o crnogorskom pitanju, među kojima se izdvaja i tekst na francuskom jeziku pod naslovom “La campagne de calomnies contre le Montenegro” (“Klevetnička kampanja protiv Crne Gore”), koji je objavljen u mjesečnom časopisu za Ligu naroda pod nazivom “La Paix par Le Droit” (“Mir kroz pravo”), Paris-Nimes, godina izlaska, 34, broj 10-11, oktobar-novembar 1924. Original tog broja pomenutog časopisa, u kojemu je objavljen Klaparedeov tekst, pronašli smo u Biblioteci Istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici, fascikla 455, Razni dokumenti koje je pronašao i sabrao dr Pero Đ. Šoć. Taj tekst dr Rene Klaparedea, objavljen je u pomenutom časopisu na stranicama 389-393. Na francuskom je jeziku. Redakcija tog časopisa nalazila se u: Ulica Pjer Uri, br 24, Pariz, a administracija u: Ulica Monšardan, Nim. Napomene (fusnote) u tekstu dr Rene Klapareda su samog autora.
Navedeni Klaparedeov tekst, u prijevodu sa francuskog jezika na crnogorski, u cjelini glasi:
“Klevetnička kampanja protiv Crne Gore [1]
San ujedinjene i centralizovane Crne Gore pod vrhovnom vlašću Srbije je dugo opsijedao vlast u Beogradu koja se nadala da će na Blakanu igrati ulogu analognu onoj koju je Pijemont imao u istoriji italijanskog ujedinjenja. Mali crnogorski dinastod prije 1903. godine svojom veličinom nije mogao baciti sijenku na g-dina Pašića, istinskog suverena Srbije. Ali kralj Aleksandar i kraljica Draga, iz dinastije Obrenović, prizemne ličnosti, su se činili nepodobni za ohrabrivanje ‘velike ideje’. Zna se kako su zbrisani kako bi bili zamijenjeni Karađorđevićima. Ovo “brisanje” jezivim sredstvima će Evropi izmamiti krik užasa i gađenja. Moćne zemlje će, od sada, na kraljeubistvo gledati vrlo hladno, Engleska će čak prekinuti diplomatske odnose. S druge strane, crnogorski suveren, pošto je dobio ono što je Srbija izgubila, postaje razmaženo dijete Evrope. 1910. godine će dobiti titulu kralja prilikom pedesetogodišnjice njegove vladavine, i veliki broj čestitki počinje da pristiže. Srbi snažno osjetiše razliku u zahvalnosti u korist Crnogoraca i ljubomoru skrivenu na mjestu gdje ih je Crna Gora ujela za srce.
Da bi pojačale tu mržnju, nepromišljene riječi se izgovoriše, što je ukazivalo na to da bi kralj Nikola, iz dinastije Petrović Njegoš, jednog dana mogao postati predsjednik moguće federacije jugoslovenskih zemalja. Poslednji eho tog mišljenja se nalazi u duhovitom odgovoru grofa Reverta grofu Armanu kada je ovaj 22. avgusta 1917. godine čitao predlog uslova za mir. Kada se došlo do srpskoga Ustava: ‘Da, ali da ne zadržimo užasne Karađorđeviće: to je dinastija ubica. Željeli smo ponovno uspostavljenje Srbije sa Crnom Gorom i dinastijom Njegoš.”
Gospodin Pašić je znao da krije svoju igru, i kada je došlo do novog ubistva, austrijskog nadvojvode, zbog kojeg je izbio veliki rat, spremno je prihvatio velikodušnu ponudu crnogorskog kralja da svoju vojsku, desetkovanu u balkanskim ratovima, stavi na raspolaganje Srbije.
7. avgusta 1914. godine, Nikola se stavlja na stranu saveznika i proglašava rat centralnim silama; njegovi će se Crnogorci ovjenčati slavom tokom sedamnaest mjeseci junačkih borbi.
Kad se Lovćen više nije mogao držati pod austrijskim pritiskom, srpski pukovnik Pešić ga preklinje da traži mir neprijatelju. Austrougari okupiraju zemlju. Svaki je otpor nemoguć. Kralju samo ostaje da slijedi primjer Belgijanaca koji se povlače u Francusku (januar 1916.godine).
Uskoro je kleveta, koja već podmuklo započela svoje djelo, prerasla u sramotu. Legenda izdaje, koja ne može izdražati na ispitu pet minuta, je pametno rasprostranjena. U Parizu se osniva “ Crnogorski odbor za nacionalno jedinstvo” na čelu sa crnogorskim otpadnikom zvanim Radović. On “ radi’ na podmitljivoj štampi, oduševljen poklonom koji mu je pao s neba u tim tako teškim godinama. Vesnić, ministar Srbije u Parizu, vrlo vješto pomaže. Uspijevaju da dobiju pažnju francuske Vlade. Knjiga koja je u pripremi će nam uskoro ispričati kako je italijansko mišljenje bilo slično “skuvano”.
Tamo mu se diktator Pašić mogao smijati u lice. Njegovo dugo strpljenje je bilo nadoknađeno. Francuska cenzura mu je pritekla u pomoć, i onemogućila ispravljanje ‘ grešaka’. Ideja da se velika većina Crnogoraca oduševljeno htjela otarasiti svog kralja, i više od toga- odreći svoje državne nezavisnosti kako bi postali sprski sužnji, nevjerovatno se širila. Iskreni novinari ‘plaćenog putovanja’ vidješe samo Crnogorce koji uzdišu nakon ‘ujedinjenja’ sa Srbijom. Nekoliko oprečnih glasova, jer je za čast čovječanstva bilo i takvih, gubilo se u pustinji.
Sa tako osiguranim pozicijama se mogao rizikovati veliki udarac. Prvi je ‘Krfska deklaracija’ iz jula 1917. godine, kojom Pašić najavljuje buduću aneksiju Crne Gore Srbiji. Ipak su se tako ubrzavale stvari. Crnogorska vlada je i dalje figurirala u Nejiu na Seni. Ali zašto se opterećivati trenutkom kada su se novinari, koji ovdje nisu nevažni, oduševljavali pred unilateralnom ‘deklaracijom’, to jeste pred nečim ništavnim i bezvrijednim?
“Krfska deklaracija”, usuđivao se da piše gdin Goven, je ujedinila sve Jugoslovene u jedan blok” (sic.). Govori gospodina Pašića su bili đavoljski čarobne riječi.
Drugi majstorski udarac je bio kada su, nakon primirja, spriječili kralja Nikolu da se vrati u svoju zemlju, dok su se, razumije se, kralj Belgijanca i kralj Srba vraćali veselo svako u svoju otadžbinu. Samo što je austrougarska vojska evakuisala Crnu Goru, srpske trupe su zaposjele zemlju (oktobra 1918.godine), u isto vrijeme kada su francuske trupe, jedne i druge pod vođstvom generala Venela, koji se i sam nalazio pod vrhovnim vođstvom generala Franše Desprea. Čudna je, zar ne, ta dvostruka okupacija prijateljske i savezničke zemlje?
Medna i učtiva zlonamjernost stupa na scenu u tom trenutku ne bi li podržala prostačku i grubu klevetu, a to tako što su gospoda Poankare i Pišon dok su pisali kralju Crne Gore da ga izmole (čitajte: da mu nalože), da odgode njegov povratak (pisma od 4. i 24. novembra 1918. godine), dobro su znali da se tamo nikada neće vratiti. Čemu, zapravo, ta komedija ako ne da bi se takozvanoj “Narodnoj skupštini” iz Podgorice (kraj novembra 1918.godine) omogućilo da svrgne kralja Nikolu i da proglasi pripajanje Crne Gore Srbiji? Nakon gore pomenute “deklaracije”, sada je to bila “proklamacija” pod zaštitiom srpskih i francuskih bajoneta:“Dragi i veliki prijatelju, Vi vidite, rekao bi Pašićev saučesnik namamljenom i prevarenom kralju, da ste svrgnuti. Ne možete razmišljati o povratku.”
Pred takvim jednim izazovom, crnogorske patriote će se latiti oružja. Ozlojeđen, crnogorski kralj se obraća predsjedniku Vilsonu (7. januara 1919. godine). Iskren, no naivan, ovaj umiruje svog “dobrog prijatelja” (9. januara). Pored toga, izvjesni događaji su bili takve prirode da su mu morali ulivati neku nadu. Lord Kerzon se, još uvijek neuljuljkan u nosilima Pašić-Poankare, i dalje opirao. 13. januara, on proglašava nepostojećom odluku Podgorice i tu dobru vijest je kralju Nikoli prenio sam predsjednik Sjedinjenih američkih država [2].
Ovo manje ide u korist Pašiću, Radoviću, Vesniću i njihovim prizemnim ili visoko pozicioniranim saučesnicima. Treba udvostručiti lukavstvo i oprez kako bi se obradilo javno mnjenje, motrilo na štampu, pokrenulo vrijeme, a naročito, intrigama spriječiti galantnog, malog saveznika da bude prisutan na Mirovnoj konferenciji. Uspjeće se u tome. Crna Gora je stavljena po strani. Lord Kurzon je savladan. Engleska vlada je zadužila grofa de Salisa, britanskog ministra (amabasadora) u Crnoj Gori, da sačini izvještaj o situaciji 1919. godine, ali, uprkos zahtjevima Doma komuna, lord Kerzon nije smogao snage da ga objavi, i pored toga što je izbrisao imena svjedoka:“Istina je da je grof de Salis govrio nepovoljno o strahovladi Srba u Crnoj Gori i otkrivao namjere lovaca na isključivo korištenje neiskorištenog blaga zemlje“[3]. G-din Askvit, šef liberalne opozicije, zaboravlja Premijerova lijepa obećanja iz januara 1916. godine (da je ponovno uspostavljenje Crne Gore jedan od osnovnih ciljeva rata). Sve više ohrabrene, srpske okupacione vlasti nalažu pukovniku Burnamu (danas general), šefu kanadske misije pomoći u Crnoj Gori, da napusti zemlju: bio je to vrlo neprijatan svjedok.
Pred tim opštim napuštanjem, protivničke strane u Crnoj Gori se izlažu opasnosti konačnog udara: namješteni izbori u Crnoj Gori u novembru 1920. godine za srpsku ustavotvornu skupštinu. Niko ne želi da vidi da izbori organizovani u zemlji koja se opire, u ‘zajednici’ koja je rezultat nasilja a ne na osnovu ozbiljnog plebiscita nemaju nikakvu vrijednost.
Pristalice nasilne ankesije, iznevjeravajući svoje namjere, prirodno viču da takvi izbori imaju vrijednost plebiscita. Foreign Office se žuri da “kao hranu dâ javnosti Temperlijove i Brajsove izvještaje, britanskih atašea u Beogradu, koji su rekli gotovo sve što je bilo od interesa za Srbiju, kako je i rečeno”[4]. Izvještaji datiraju od 16. oktobra i 16. decembra 1920. godine. Koristeći se najzad prividnim izgovorima, Vlada francuske Republike 20. decembra 1920.godine obavještava crnogorsku Vladu, u Neji na Seni, da je usljed skorijih izbora na Ustavotvornoj skupštini, prisajedinjenje Crne Gore kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca “sada svršen čin”.
Tome u prilog ide i to što za g-dina Poankarea, nezavisna Crna Gora više nije postojala; ta Crna Gora je nestala, zbrisana je s mape. Na njenom mjestu više nije bilo osim dva do tri srpska departmana.
Nakon tri mjeseca, 1.marta 1921. godine, kralj Nikola umire. Njegova je Golgota trajala pet godina. Mnogo je više naučio u ovom petogodišnjem periodu, nego za šezdeset godina vladavine. Na djelu je vidio, nemoćan, nezahvalnost, prevaru, kelvetu, laž, poricanje, loše namjere; našao se ostavljen od strane svojih vjernih saveznika; našao se namamljen, prevaren, iznevjeren.
Kako je ostavio pored svoje divne kćerke, kraljice Italije, mušku djecu nesposobnu da preuzmu tron, činilo se da je sa njim sve gotovo. Pjer Mil je, po pitanju smrti država, rekao da je država Kongo umrla tako što ju je ubilo javno mnjenje. Ukoliko je crnogorsko kraljevstvo mrtvo, njega je ubila kleveta, intriga i loše namjere.
No nije sve rečeno. Uprkos masovnim ubistvima i atentatimana pojedinaca, koji nijesu prestajali od 1919. godine, još uvijek bivstvuje nekoliko Crnogoraca. Još bi se moglo ispričati kako su patriote ove male zemlje, kao i njihovi prijatelji iz Evrope i Amerike, nastavili borbu za prava Crne Gore. Ovdje se otvara jedno novo poglavlje koje bi nas odvelo predaleko. Reći ćemo samo da su Crnogorci, koje su gospoda Mek Donaldi Erijot ohrabrili u tome, uputili Generalnoj Skupstini Lige Naroda memoar naslovljen: “Da li će Liga Naroda ostati saučesnik najvećeg zločina svjetskog rata?”
Ovdje je, očigledno, u pitanju izvanredna nepravda koju ona mora ispraviti.
Rene Klapared“[5].
[1] “Mir kroz pravo” je časopis “nezavisnih studija i slobodnih diskusija”. Energicni clanak g-dina Renea Kalpareda ce bez sumnje izazvati odgovore, Mi ćemo ih , kako je inace pravilo kod nas, nepristrasno unijeti (N.D.L.B.)
[2] Vitni Voren: Crna Gora, Zločin Mirovne konferencije, Njujork, Brentano, 1922.godina.
[3] Aleks, Devine. Izbrisana sa mape. Tragedija male nacije. London, 1921.godine.
[4] A. Baladacci, “Crveni krst i Crna Gora”, Ženeva i Bolonja, 1924.godina
[5] Rene Claparede, “La campagne de calomnies contre le Montenegro”, „La Paix par Le Droit“, 34 Annee-N. 10-11, Octobre-Novembre 1924, Paris-Nimes, 1924, 389-393.