za aktuelno.me
Piše: Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar
Crnogorski zelenaši su se zalagali za ujedinjenje južnoslovenskih naroda i zemalja na konfederalnim principima, odnosno, na osnovama saveza nezavisnih i ravnopravnih država. Ideološku šuštinu njihovog političkog angažmana (koju su kasnije prihvatili – u nešto izmijenjenoj formi i drugačijim okolnostima – crnogorski federalisti kada su se opredijelili za parlamentarni način političke borbe) izrazio je kralj Nikola I Petrović Njegoš u Proglasu Jugoslovenima, upućenog iz progonstva, iz Nejia na Seni kod Pariza 7/20. oktobra 1918. godine, kada je, pored ostalog, naveo i ovo: »Braćo, sa najvišim zanosom, radošću i oduševljenjem danas svečano izjavljujem da želim- a uvjeren sam da istu želju ima i sav moj vjerni narod u Crnoj Gori – da i naša mila Crna Gora bude sastavni dio Jugoslavije, da časno uđe u jugoslovensku zajednicu, kao što je časno i do kraja za nju ratovala i stradala. Želim, da se složimo i bratski uredimo u jugoslovensku konfederaciju, u kojoj će svak sačuvati svoja prava, svoju vjeru, uredbe i običaje, u kojoj niko neće smjeti nametati prvijenstvo, već svi da budemo jednaki u čednim njedrima majke Jugoslavije, te da svak bratski i složno radi na njenu napretku i veličini u društvu slobodnih i prosvijećih naroda«.
(»Glas Crnogorca«, br. 56, Neji kod Pariza, od 8. X 1918, str.1 i »Kralj Nikola- Politički spisi /priredio prof. dr Dragoje Živković/ Cetinje-Titograd, 1989, str. 479-480.).
Kad je krajem 1918. godine, nakon prestanka austro-ugarske okupacije, uslijedila srpska i saveznička reokupacija Crne Gore, kralju Nikoli i njegovoj Vladi nije dozvoljen povratak u zemlju. Na Podgoričkoj skupštini novembra 1918. godine agenti Srpske Vlade i Dvora Karađorđevića izslagasali su, u uslovima vojne okupacije Crne Gore, nelegalno i nelegitimno pripajanje (nasilnu aneksiju) Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji.
(Vidi više o tome: Alexander Devine, „OF THE MAP, the suppression of Montenegro, the tragedy of a small nation““, London, 1921., p. VIII navodi: „Ime Crna Gora izbrisano je sa spiska evropskih naroda, a narod Crne Gore nasilno je anektiran Kraljevini Velikoj Srbiji“).
Crnogorski lojalisti pod vođstvom bivšeg ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Jovana S. Plamenca i kapetana Krsta Zrnova Popovića, podigli su 6. januara 1919. godine Božićni ustanak protiv srpske aneksije crnogorske države. Božićni ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju međunarodne javnosti i velikih sila saveznika, pobjednika u ratu (Antante) uoči i tokom zasijedanja Versajske (Pariske) mirovne konferencije (1919-1920) na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata sprovedenu nasilnu aneksiju Crne Gore od strane Srbije. Crna Gora je brutalnim nasiljem, a ne svojom slobodnom i suverenom voljom pripojena Srbiji i kao njen sastavni dio uključena je u KSHS.
Organizatori, vođi i učesnici crnogorskog ustanka 1919. godine, koji su bili istaknuti državnici, ministri, političari, visoki, srednji i niži oficiri, državni činovnici, te podoficiri i vojnici crnogorske vojske, bili su odani ustavnom i zakonskom poretku i političkom sistemu suverene i nezavisne međunarodno priznate države Kraljevine Crne Gore i njenim legalnim i legitimnim organima državne vlasti u egzilu (Dvoru i Vladi), koju su priznavale savezničke zemlje pobjednice u ratu (sile Velike Antante).
Crnogorski oficiri, podoficiri i vojnici, koji su učestvovali u Božićnom ustanku i zelenaškom komitskom, odnosno, gerilskom pokretu (1919-1934) bili su deponenti zakletve položene Kralju Crne Gore, Ustavu i njenim zakonima i njhova je pravna, vojnička i moralna obaveza bila da joj budu vjerni, što su oni i činili savjesno, odgovorno i patriotski. Oni su od ranije služili kao crnogorski državljani u crnogorskoj vojsci, a u vrijeme podizanja Božićnog ustanka, kao i docnije, bio je na snazi »Zakon o ustojstvu crnogorske vojske«, koji je objavljen je i proglašen, 29. aprila / 12. maja 1910. godine.
Vrhovni zapovjednik crnogorske vojske bio je knjaz/kralj Nikola kao poglavar, neprikosnoveni ustavni i zakonski šef države. Kralju Nikoli, kao vrhovnom komandantu vojske i predstavniku Države i Otadžbine, svaki vojnik, pri stupanju u vojsku, polagao je vojničku zakletvu na vjernost. Njena sadržina propisana je bila i članom 211 pomenutog Zakona o ustrojstvu vojske iz 1910. godine. Ta vojnička zakletva je glasila: »Zaklinjem se svemogućim Bogom da ću biti vjeran mojemu Gospodaru Njegovom Kraljevskom visočanstvu Knjazu Nikoli I, da ću za nerazdvojnu korist i ugled Otadžbine i Njegovu savjesno vršiti povjerene mi dužnosti, da ću na tu cilj slušati sve moje starješine i da ću do potonje kapi krvi braniti naš mili i sveti barjak crnogorski. Tako mi Bog pomogao«.
U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću (jednom od glavnih organizatora i učesnika Božićnog ustanka na području Katunske nahije i Cetinja) organizator, ideolog i politički vođa i vrhovni komandant ustanka Jovan Simonov Plamenac je 31. (18) decembra naveo suštinu poliitčke i ustaničke borbe crnogorskih zelenaša, komita i emigranata. U tome pismu Jovan S. Plamenac navodi: »Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima«.
(Dnevnik Krsta Popovića u privatnom vlasništvu).
Od strane kralja Nikole I Petrovića Njegoša pozvani su Jovan S. Plamenac i Milutin M. Vučinić da dođu hitno u Pariz, đe je bilo sjedište crnogorskog Dvora i Vlade u egzilu, što su oni i učinieli. Naime, iz Italije Jovan S. Plamenac, Milutin M. Vučinić i Jovo Popović izrazili su spremnost da pođu u Pariz, đe je bilo oficijelno sjedište crnogorskog Dvora i Vlade. Nakon određenih peripetija i odlaganja, francuska ambasada u Rimu je izdala vize za Jovana S. Plamenca i divizijara Milutina M. Vučinića, pa su oni 13. februara 1919. godine otputovali za Pariz. Kad su u Pariz stigli Jovan S. Plaemnac, Milutin Vučinić, Petar (Pero) Vučković i Vladimir Popović otišli su u Neji u Dom Kraljevske Crnogorske Vlade i sa ministrima Nikom Hajdukovićem i dr Perom Đ. Šoćem razgovarali o Božićnom ustanku i situaciji u Crnoj Gori i drugim temema i pitanjima.
(Vidjeti o tome i: Nikola Niko Hajduković, “Memoari, Podgorica, 2000, str. 479).
Crnogorski suveren kralj Nikola I Petrović Njegoš je dekretom od 4/17. februara 1919. godine obrazovao novu crnogorsku Vladu i imenovao njene članove. Kralj Nikola je tada za predsjednika Crnogorske Vlade, njenog ministra spoljnih poslova i ministra unutrašnjih poslova imenovao Jovana S. Plamenca, za Ministra vojnog Divizijara Milutina M. Vučinića, za ministra Pravde dr Pera Đ. Šoća, a za Ministra prosvjete i crkvenih poslova Pera Vučkovića, dok je za Ministra Finansija imenovao Mila Vujovića, dok je minitsar poljoprivrede i građevina postao Niko Hajduković. Oni su položili zakletvu pred Kraljem Nikolom u hotelu »Meris« u Parizu, uz blagoslov dvorskog svještenika arhimandrita Leontija Ninkovića. Nekoliko dana po imenovanju ove Vlade, podnio je ostavku ministar Niko Hajduković.
(Vidjeti o tome i: »Glas Crnogorca«, god 47, br. 64, 6/19 II 1919. godine i Nikola-Niko Hajduković, »Memoari«, Podgorica, 2000, str. 487).
Program nove crnogorske kraljevske vlade objavio je 17. februara 1919. godine »Journal Officel«. Prioriteti Vlade »odlučne akcije«, kako je nazivana Vlada Jovana S. Plaemenca, bili su:
»1) Borba na život i smrt, za poštovanje suvereniteta Crne Gore. njeno integralno restauriranje jeste prva posljedica toga.
2) Potpuno skidanje onog lažnog vela od laži i kleveta, kojim zvanična Srbija želi pokriti naše ogrmene i nesebične žrtve u ovom ratu. Isto tako, doći do istine, te dokazati da je Crna Gora izdana od zvanične Srbije čak i u onom času kad je, nez ikakvih uslova, plemenito i uzvišeno, sebe prinijela na žrtvu zvanične Srbije.
3) da se aboliraju nepravde prema Crnoj Gori što se tiče granica, teriotrija i slično«.
(Citirano prema: Porf. Dr Dragoljub R. Živojinović, “Italija i Crna Gora 1914-1925-studija o iznevjerenom savezništvu”, Beograd, 1998, str. 332. Vidi slično I : “Glas Crnogorca”, god. 47, br. 64. 6/19. II 1919. str.2).
U vrijeme stvaranja Kraljevine SHS crnogorski Dvor, Vlada u emigraciji i njihove pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje Jugoslavije na principima saveza suverenih država (konfederacije) i tražili su vaspostavljanje Crne Gore kao države, kao i garantovanje i primjenu prava crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o državno-pravnom statusu Crne Gore u skladu s crnogorskim Ustavom i zakonima. No, kad je postalo očigledno da od takvog jugoslovenskog ujedinjenja nema ništa, da je pobijedio velikosrpski monarhistički centralizam i unitarizam, pod egidom dinastije Karađorđevića, crnogorski Dvor, Vlada, crnogorski ustanici i komiti- gerilci i emigranti opredijelili su se i borili političkim, diplomatskim, propagandnim, ali i oružanim sredstvima za nezavisnu Crnu Goru. Tako kralj Nikola 1919. godine jasno poručuje: »Hoću samostalnu Crnu Goru i da se vratim u nju i ništa drugo«.
(Vojvoda Simo Popović, „S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919“, Beograd, 2002, str. 250).
Vođa Božićnog ustanka Jovan S. Plamenac na zboru 6. februara 1919. g., kojemu je prisustvovalo oko 200 Crnogoraca, u mjestu Kave kod Rima, u govoru istakao, pored ostalog: »Braćo Crnogorci, cio narod mene je ispratio i predao mi Božju amanet, da Vam kažem pozdrave njegove, koje ću kazati u Parlamentu pred pretsjednikom Konferencije mira Vudro Vilsonom, koji nam je zagrantovao samostalnu krunu Crne Gore, koju će i dalje imat Kralj Nikola na glavi na čelu crnogorskog naroda«.
(Vidi više o tome: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Bar, 1997, Tom I., Bar, 1997, dok. br. 164, str. 260-262.) Međutim, na žalost, to se nije dogodilo kako se nadao Plamenac.
Izaslanici američke ambasade Brjus i Trije sa zadatkom ispitivanja situacije u Crnoj Gori, stigli su 4. februara 1919. godine u Kotor, odakle su se uputili u unutrašnjost zemlje. Ta misija, koju je odredila američka Vlada, a kojoj je nalog da otputuje u Crnu Goru ispostavila američka ambasada u Rimu, boravila je i akivno radila u Crnoj Gori više od deset dana i sačinila je izvještaj o stanju u Crnoj Gori, koji je, ubrzo, poslat američkom predsjedniku Vudro Vilsonu. Emisari Brjus i Trije su razgovarali sa pristalicama i protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, t.j. prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i konstatovali, u svome izvještaju, da je Crna Gora bila žrtva nasilne aneksije sprovedene od strane Srbije. Razgovarali su sa organima vlasti i bjelašima u njihovoj službi, te i sa opozicionim crnogorskim predstavnicima, to jest sa crnogorskim ustanicima, zelenašima, suverenistima, konfederalistima.
(Vidjeti o tome: »Glas Crnogorca«, god. 50, Rim, br. 96, 18. VII/ 1. VIII 1922. g, i dr Dimitrije-Dimo Vujović, »Ujedinjenje Crne Gore i Srbije«, Titograd, 1962, str. 387-388. Izvještaj Džemsa Brjusa, vojnog atašea ambasade SAD u Rimu, o političkim, vojnim i ekonomskim prilikama u Crnoj Gori od 20. II 1919. godine. Vidjeti o tome i: Hartije Edvarda M. Hausa, Biblioteka Sterling, Jejl Univerzitet, Nju Hejven SAD i dr Dragoljub Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922“, Beograd, 1996, str. 55-56).
Brjus i Trije su, u svom izvještaju, istakli i to da su izbori za tzv. Podgoričku skupštinu (1918) bili nezakoniti, a tadašnja situacija u Crnoj Gori je stvorena prevashodno spoljnom intervencijom. Prema Brjusovim saopštenjima, crnogorski narod je uvjeren da Francuzi na svojoj teritoriji drže kralja Nikolu I Petrovića-Njegoša kao zarobljenika, te da njegov poznati apel od 22. januara 1919. godine nije nikada saopšten građanstvu, itd.
(Memorandum Brjusa o prilikama u Crnoj Gori, Pariz, 10. III 1919. godine, Memorandum za Vilsona, 10 III 1919. Citirano prema: dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak”, Beograd, 1996, str. 454-455).