Piše: dr Radovan Radonjić
Ovaj Dan, za građane Crne Gore, ni za mnoge druge izvan nje nije slučajno jedinstven, veličanstven i neponovljiv!
Prethodno su Crnogorci sami stvorili sve za to neophodne istorijske preduslove:
– jedini su u Slovena imali svoje autentično pravo i više od osam stoljeća opstojavali kao demokratsko društvo sa republikanskim državnim uređenjem, u kome je, za razliku od Rimske republike, narod neposredno na zboru birao vladara;
– jedini su u Evropi i svijetu, tokom Srednjeg vijeka, čak i kao seljaci, imali lično vlasništvo nad imovinom i pravo da nose oružje;
– jedini su u Evropi čitali Manifest komunističke partije prije nego je, izuzev Lenjina, bio rođen ijedan vođa Treće internacionale;
– jedini su u Evropi slobodno raspravljali o zbivanjima u Parizu 1871. godine, i to na nivou koji se može upoređivati sa Marksovom analizom tamošnje Komune, datom u njegom djelu Građanski rat u Francuskoj;
– jedini su na Balkanu ispjeli da u prvoj polovini XX vijeka stvore ,,crvenu komunu“ (u Kastel Lastvi 1920/1921), koja je trajala 286 dana, ili 81 dan duže od Pariske komune i Mađarske sovjetske republike zajedno;
– jedini su u svijetu prije početka Drugog svjetskog rata organizovali antiratne manifestacije Narodnog fronta (26. juna 1936. godine, na Belvederu kod Cetinja).
RAZLIČITE SLIKE
Zato su Trinaestog jula 1941. mogli građani Crne Gore onako masovno, zorno i orno poći u Drugi svjetski rat, ne samo da bi junački, kako jedino znaju i mogu, pobijedili fašizam, najmračniju silu koja je postojala na svijetu, već da njegovom ,,novom svjetskom poretku“ suprotstave, kako su sami precizno i jasno kazali, “svoju nezavisnost, svoju slobodu i svoju kulturu”!
Italijanski okupatori Crne Gore shvatili su to već toga Dana. U sukobu sa trinaestojulskim ustanicima izgubili su ne samo dosta vojnika i oficira, oružja i druge ratne opreme, nego i glavu. Obeznanjeni Pircio Biroli, šef italijanske civilne i vojne vlasti u Crnoj Gori, o Crnogorcima je svojoj Vrhovnoj komandi već sjutradan javio: “To je narod spreman na sve i nadahnut mističnim fanatizmom”. Boriti se s njim, “isto je što i orati more”. Kod njih, oni koji su zarobljeni “pristupaju strijeljanju a da ni okom ne trepnu”.
Hitler je, pak, na vijest o crnogorskom ustanku kaže se u jednoj priči – dobio nervni napad. Nije poznato da li je ranije čitao Vorenovu knjigu Zločin mirovne konferencije i upamtio riječi Amerikanca da je Crna Gora, “mada na karti manja od iglenog vrha, bila kapija koja je kontrolisala prodor Orijenta na zapad”. Ako i nije, vijest o crnogorskom ustanku ga je sigurno asocirala na nešto užasno
– da bi mu ovi “divlji Balkanci” mogli pomrsiti račune povodom plana Drang nach Osten. Možda je u tom trenutku pomislio i na agoniju Napoleonove vojske u ruskoj mećavi. A možda i na to da su Crnogorci održali prvi čas na temu zavjeta prvih riječi Internacionale: “Ustajte (s) vi prezreni na svjetu …”
Tog Dana, na drugoj strani, sasvim druga slika…
Sovjeti su likovali, jer su znali da će im trinaestojulski gambit kojim je, kako se pokazalo, za samo tri dana izbačena iz stroja skoro petina italijanske žive sile i stvorena prva slobodna teritorija u okupiranoj Evropi (koja je obuhvatala više od tri četvrtine današnje teritorije Crne Gore, na kojoj je živjelo oko 80 odsto ukupnog broja njenih stanovnika) mnogo pomoći kako na psihološko etičkom planu, tako i u vojno-strateškim stvarima.
Radio Moskva, stoga, poručuje “urbi et orbi”: “Crnogorci nikada neće biti robovi”.
“Pravda” se, pak, oglašava tekstom da “poslije okupacije Jugoslavije crnogorski narod nije položio oružje”, već je “počeo ogorčenu partizansku borbu”.
CK KPJ, 25. jula 1941, šalje proglas:
“Na ustanak srpski narode. Ugledaj se na Crnogorce, na narod koji je ustao da zbaci sa sebe okupatorski jaram italijanskih fašista”. I Tito, šef jugoslovenskih komunista, oglašava se, avgusta 1941, porukom: “U Crnoj Gori naši su razoružali sve talijanske garnizone…”
Američki ambasador u Londonu, 21. avgusta 1941. godine, obavještava Vašington da je Crna Gora postala “glavno žarište okupacionim kretanjima na Balkanu”, te da je “tamošnja situacija izmakla iz ruku” okupatora.
CILJEVI
A, Crnogorci?
Po svome! Nastavili su ono što su započeli i postigli četiri zadivljujuća cilja:
Prvo. Na poziv Glavnog štaba NOV i POJ krenuli su sa 3.500 boraca u pomoć svojim drugovima u Južnoj Srbiji. Svjesno se žrtvujući u Pljevaljskoj bici, ponovili Mojkovac i omogućili opkoljenim srpskim partizanima da, zajedno sa Glavnim štabom i CK SKJ, bez ijedne žrtve stignu na novu slobodnu teritoriju u Bosni. I Jugoslovenska revolucija i NOB mogli su da se nastave.
Drugo. Ispunili su ,,unutrašnji plan“ i, uprkos prigovorima sa strane za navodna ,,lijeva skretanja“ preko beranskog SNOO, Ostroške skupštine, Drugog zasijedanja AVNOJ-a u Jajcu i odluka CASNO-a na zasijedanjima u Kolašinu stigli do svoje slobodne i demokratske države.
Treće. Uprkos velikim i časnim gubicima 40.446 poginulih, strijeljanih ili umrlih u logorima stigli su da u završnim borbama za oslobođenje Jugoslavije učestvuju sa 36.000 boraca. U jugoslovenskom komandnom sastavu učestvovali su sa: 1.800 komandanata jedinica NOV i POJ; 8 od 23 članova Vrhovnog štaba; 4 od 6 vođa ustanka; 4 od 7 komandanata divizija u bitkama na Neretvi i Sutjesci; 8 od 18 komandanata korpusa; sva tri ratna korpusa; tri načelnika saniteta (Srbija, Hrvatska i Crna Gora). Od 1.322 narodna heroja Jugoslavije, 247 su bili iz Crne Gore.
Četvrto. Ostvarili su ono najviše što se u istoriji civilizacije može postići, u čemu, ni prije ni poslije njih, niko drugi nije uspio: PRIZNALI SU SEBE. Faktički to je značilo da su “velikima” jasno, glasno, jednovremeno i zauvijek saopštili: Od sada mi uređujemo sve stvari u svojoj zemlji.
Treba li, stoga, da čudi poznata Sartrova izjava o Trinaestom julu 1941. kao najveličanstvenijem političkom događaju u istoriji Evrope XX vijeka?
I treba li da bude iznenađenje to što je čuveni ser Vinston Čerčil, u februaru 1944. godine, u Donjem domu engleskog Parlamenta, na zaprepašćenje torijevaca, jasno i glasno ocijenio: da su pet nedjelja zadržavanja njemačkih armija na Balkanu (gdje su ključevi rata bili u rukama Crne Gore), vjerovatno riješile ishod bitke za Moskvu.
Naravno, ne vole svi u Crnoj Gori ovaj Dan. Neki ga se čak i gnušaju. Neki, opet, snuju želju, i čine sve što je u njihovoj moći, da nestanu i sjećanja na taj Dan i da nestane i Crna Gora.
Oni su to što jesu, sami izabrali. Njih se ne tiče Senekina misao da ropstava ima raznih i da nijedno nije dobro i lijepo, ali da je najsramnije “ono u koje čovjek ulazi dobrovoljno”. I neka ne tiče, kad uživaju u svom izboru. Zato, srećan praznik i njima kad ga bude i ako ga bude.
PUT
A, Ti, Crna Goro, uživaj u uspomeni na veličanstveni Trinaesti jul 1941. Imaš u čemu uživati. Jedinstven je to Dan, ne samo u tvojoj nego i u istoriji svijeta. Ali, nikad nemoj zaboraviti da se ovome Danu ne smiješ vraćati i obraćati, ni kao “veličanstvenom”, ni kao bilo kako drugačije sročenom najvećem “datumu” u svojoj slavnoj istoriji. Naprotiv, moraš ga shvatiti kao trajni izvor nadahnuća i pregnuća, čiji dosadašnji dometi ma koliko da su već iskazani kao impozantni i svjetski priznati za Tebe nijesu, niti mogu biti, ni dovoljni, ni konačni.
I, upamti, draga i voljena Crna Goro, da ni Trinaesti jul, tako grandiozan kakav je bio, nije ponudio sva rješenja za sva pitanja i probleme pravde, slobode i jednakosti, niti takva rješenja mogu postojati prije nego se izvrši oslobađanje čovjeka od iskušenja da na štetu i po cijenu zakidanja drugih prisvaja za sebe i ono što pripada kategoriji strasti za podmirivanjem, kazano Smitovim riječima, “udobnosti koje se mogu smatrati suviškom”. Pred Crnom Gorom je, dakle, obaveza da se znatno više, odlučnije i odgovornije nego do sada pozabaviš pitanjem, koje je davno postavio J. S. Mill, a koje glasi: Kako “izaći na kraj” s “ljudskom prirodom”, koja ne samo što nije jedinstvena već je vrlo raznovrsna i nesvodljiva na bilo kakav model, bez obzira da li je riječ o vladaru, duhovnoj vlasti ili moralnom konformizmu.
Ne bude li radila tako, rizikovaćeš da napraviš posljednji korak, koji nije baš “od sedam milja”, do neke od repriza Dana poslije.
U jugoslovenskom komandnom sastavu Crnogorci su učestvovali sa: 1.800 komandanata jedinica NOV i POJ; 8 od 23 člana Vrhovnog štaba; 4 od 6 vođa ustanka; 4 od 7 komandanata divizija u bitkama na Neretvi i Sutjesci; 8 od 18 komandanata korpusa; sva tri ratna komesara JRM; 3 komandanta jedinica koje su oslobodile glavne gradove (Beograd, Sarajevo i Cetinje); jedinim komandantom korpusa; tri načelnika saniteta (Srbija, Hrvatska i Crna Gora). Od 1.322 narodna heroja Jugoslavije, 247 su bili iz Crne Gore.