za aktuelno.me
Piše: Novak ADŽIĆ, dipl. pravnik, istoričar, magistar i doktorand istorijskih nauka
Crnogorski suveren kralj Nikola I Petrović Njegoš je, dekretom od 4/17. februara 1919. Godine, formirao novu crnogorsku Vladu i imenovao njene članove. Kralj Nikola je tada za predsjednika crnogorske Vlade, njenog ministra spoljnih poslova i ministra unutrašnjih poslova imenovao Jovana S. Plamenca, za Ministra vojnog Divizijara Milutina M. Vučinića, za ministra Pravde dr Pera Đ. Šoća, a za Ministra prosvjete i crkvenih poslova Pera Vučkovića, dok je za Ministra finansija imenovao Mila Vujovića, dok je ministar poljoprivrede i građevina postao Niko Hajduković. Oni su položili zakletvu pred Kraljem Nikolom u hotelu »Meris« u Parizu, uz blagoslov dvorskog svještenika arhimandrita Leontija Ninkovića.
(Vidjeti o tome: »Glas Crnogorca«, god 47, br. 64, 6/19 II 1919. godine i Nikola-Niko Hajduković, »Memoari«, Podgorica, 2000, str. 487).
Nekoliko dana po imenovanju ove Vlade, podnio je ostavku ministar Niko Hajduković.
Program nove crnogorske kraljevske vlade objavio je 17. februara 1919. godine »Journal Officel«. Prioriteti Vlade »odlučne akcije«, kako je nazivana Vlada Jovana S. Plamenca, bili su:
»1) Borba na život i smrt, za poštovanje suvereniteta Crne Gore. Njeno integralno restauriranje jeste prva posljedica toga.
2) Potpuno skidanje onog lažnog vela od laži i kleveta, kojim zvanična Srbija želi pokriti naše ogrmene i nesebične žrtve u ovom ratu. Isto tako, doći do istine, te dokazati da je Crna Gora izdana od zvanične Srbije čak i u onom času kad je, nez ikakvih sulova, plemenuito i uzvišeno, sebe prinijela na žrtvu zvanične Srbije.
3) da se aboliraju nepravde prema Crnoj Gori što se tiče granica, teritotrija i slično«.
(Citirano prema: Prof. dr Dragoljub R. Živojinović, “Italija i Crna Gora 1914-1925-studija o iznevjerenom savezništvu”, Beograd, 1998, str. 332. i : “Glas Crnogorca”, god. 47, br. 64. 6/19. II 1919. str.2).
U vrijeme stvaranja Kraljevine SHS crnogorski Dvor, Vlada u emigraciji i njihove pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje Jugoslavije na principima saveza suverenih država (konfederacije) i tražili su vaspostavljanje Crne Gore kao države, kao i garantovanje i primjenu prava crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o državno-pravnom statusu Crne Gore u skladu s crnogorskim Ustavom i zakonima. No, kad je postalo očigledno da od takvog jugoslovenskog ujedinjenja nema ništa, da je pobijedio velikosrpski monarhistički centralizam i unitarizam, pod egidom dinastije Karađorđevića, crnogorski Dvor, Vlada, crnogorski ustanici i komiti- gerilci i emigranti opredijelili su se i borili političkim, diplomatskim, propagandnim, ali i oružanim sredstvima za nezavisnu Crnu Goru. Istoričar Jagoš Jovanović navodi da su zelenaške grupe u Crnoj Gori primale tokom 1922. od crnogorske vlade u egzilu “proglase koje su širile po Crnoj Gori. U jednom od takvih proglasa koje je širila grupa komitrkog čeovođe Radojice Nikčevića bila je i parola: “Neka živi nezavisna Crna Gora na čelu sa dinastijom Petrović-Njegoš” (Jagoš Jovanović, “Orao na Janiku”, Beograd, 1963, str. 107).
Kralj Nikola 1919. godine jasno poručuje: »Hoću samostalnu Crnu Goru i da se vratim u nju i ništa drugo«. (Vojvoda Simo Popović, „S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919“, Beograd, 2002, str. 250).
Vođa Božićnog ustanka Jovan S. Plamenac na zboru 6. februara 1919. g., kojemu je prisustvovalo oko 200 Crnogoraca, u mjestu Kave kod Rima, u govoru istakao, pored ostalog: »Braćo Crnogorci, cio narod mene je ispratio i predao mi Božju amanet, da Vam kažem pozdrave njegove, koje ću kazati u Parlamentu pred pretsjednikom Konferencije mira Vudro Vilsonom, koji nam je zagrantovao samostalnu krunu Crne Gore, koju će i dalje imat Kralj Nikola na glavi na čelu crnogorskog naroda«
(Vidi više o tome: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Bar, 1997, Tom I., Bar, 1997, dok. br. 164, str. 260-262.)
Međutim, na žalost, to se nije dogodilo kako se nadao Plamenac.
Izaslanici američke ambasade Brjus i Trije sa zadatkom ispitivanja situacije u Crnoj Gori, stigli su 4. februara 1919. godine u Kotor, odakle su se uputili u unutrašnjost zemlje. Ta misija, koju je odredila američka Vlada, a kojoj je nalog da otputuje u Crnu Goru ispostavila američka ambasada u Rimu, boravila je i akivno radila u Crnoj Gori više od deset dana i sačinila je izvještaj o stanju u Crnoj Gori, koji je, ubrzo, poslat američkom predsjedniku Vudro Vilsonu. Emisari Brjus i Trije su razgovarali sa pristalicama i protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, t.j. prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i konstatovali, u svome izvještaju, da je Crna Gora bila žrtva nasilne aneksije sprovedene od strane Srbije. Razgovarali su sa organima vlasti i bjelašima u njihovoj službi, te i sa opozicionim crnogorskim predstavnicima, to jest sa crnogorskim ustanicima, zelenašima, suverenistima, konfederalistima.
(Vidjeti o tome: »Glas Crnogorca«, god. 50, Rim, br. 96, 18. VII/ 1. VIII 1922. g, i dr Dimitrije-Dimo Vujović, »Ujedinjenje Crne Gore i Srbije«, Titograd, 1962, str. 387-388. Izvještaj Džemsa Brjusa, vojnog atašea ambasade SAD u Rimu, o političkim, vojnim i ekonomskim prilikama u Crnoj Gori od 20. II 1919. godine. Vidjeti o tome i: Hartije Edvarda M. Hausa, Biblioteka Sterling, Jejl Univerzitet, Nju Hejven SAD i dr Dragoljub Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922“, Beograd, 1996, str. 55-56).
Brjus i Trije su, u svom izvještaju, istakli i to da su izbori za tzv. Podgoričku skupštinu (1918) bili nezakoniti, a tadašnja situacija u Crnoj Gori je stvorena prevashodno spoljnom intervencijom. Prema Brjusovim saopštenjima, crnogorski narod je uvjeren da Francuzi na svojoj teritoriji drže kralja Nikolu I Petrovića-Njegoša kao zarobljenika, te da njegov poznati apel od 22. januara 1919. godine nije nikada saopšten građanstvu, itd.
(Memorandum Brjusa o prilikama u Crnoj Gori, Pariz, 10. III 1919. godine, Memorandum za Vilsona, 10 III 1919. Citirano prema: dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak”, Beograd, 1996, str. 454-455).
U cilju ispitivanja stanja u Crnoj Gori, 1919. g. u nju je stigao, kao predstavnik SAD, americki obavještajni oficir i savjetnik za vojna pitanja predsjednika SAD Vudroa Vilsona major Čarls Velington Furlong (docniji pukovnik). On je imao obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu ispitivanja realne situacije u zemlji, sačini i podnese izvještaj američkoj Vladi. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919. godine. Premilnarni izvještaj o situaciji u Crnoj Gori, ovog generlštabnog majora vojske SAD, uključujući i pismo osam plemena iz okoline Nikšića datiran je 11. marta 1919. godine, kancelarija Vojnog atašea Rim. Izvještaj je namijenjen za američkog predsjednika Wilsona.
(Spisi Čarlsa V. Furlonga, Arhiv Huverove institucije, Univerzitet Stenford, Palo Alto, Kalifornija, USA).
Major Furlong je 12. februara 1919. godine u Jusuf-pašinom zatvoru, t.j. podgoričkoj tamnici »Jusovača« razgovarao i sa vojvodom Božom Petrovićem, bivšim predsjednikom Crnogorskog Senata, uhapšenim zelenaškim vođom i jednim od organizatora Božićnog ustanka. U tom izvještaju Furlong veli da mu je vojvoda Božo Petrović rekao i ovo: »Ja sam Kraljev rođak i služio sam svoju zemlju 40 godina – kao najbliži saradnik kralja Nikole i Prinčeva i bio ugledna ličnost u Crnoj Gori. Sadašnja vlast je odgovorna sto sam ja u zatvoru. Crna Gora je uvijek bila slobodna zemlja i kao takva priznata od Evrope. Predsjednik Vilson je kazao da svim malim zemljama, uključujući i Belgiju, Crnu Goru i Srbiju, treba dati samostalnost. Svi su se Crnogorci nadali da će savezničke snage biti poslane ovdje da održavaju red i svi smo se nadali autonomiji. Mi želimo da izaberemo naš sopstveni Parlament i neka sudbinu Crne Gore odluči njen narod…Umjesto Crnogoraca ovdje su došli Srbi i donijeli mnogo novca. Dva-tri čovjeka su nazvali sebe Parlamentom i uredili da se u njemu nađu jedino ljudi koji imaju iste ideje kao i oni. Taj prvi komitet sačinjavali su dva Srbina i jedan Crnogorac: Petar Kosović, Svetozar Tomić i Janko Spasojević. Članovi bivše crnogorske Vlade nijesu bili uključeni ni u komitet ni u parlament… Nase pristalice većinom se nalaze u staroj Crnoj Gori. Mislim da ih ima više nego što sam spreman da kažem. Svako u Crnoj Gori smatra da su izbori bili nelegalni i suprotni zakonu zemlje i da je volja naroda falsifikovana. Srpski zvaničnici i izaslanici, koje su oni izabrali, anektirali su i okupirali Crnu Goru. Nema mogućnosti da bilo ko nešto učini, ali ima mnogo ljudi u planinama koji ne priznaju sadašnju vladu… Mi želimo konfederalnu Jugoslaviju, ali ništa se ne može uraditi dok Crnu Goru ne okupiraju Savezničke trupe Engleske, Amerike i Francuske. Mi ne želimo ni Srbe ni Italijane. Onda bi mogli da izrazimo svoje poglede slobodno. Partiju koja ima ovdje moć čine boljševici – i ona ne može zavesti red u zemlji. Oni su svi Srbi i dozvoljavaju svaku vrstu samovolje. Zemlja je siromašna i oni dozvoljavaju pljačku i otimanje. Njihovi ljudi mogu uzeti sto god žele od seljaka. Mogu ubiti koga god žele i neće ih niko pozvati na odgovornost pred zakonom«.
(Furlongov citirani izvještaj).
U tome izvještaju Furlong navodi da je razgovarao i »sa političkim zatvorenicima u podgoričkom i nikšićkom zatvoru, kao i sa ustanicima blizu Nikšića i San Đovani di Medua« (Ibidem). Furlong u svom izvještaju navodi da su u »Jusovači« smješteni »Politički zatvorenici«, te u tom smislu navodi: »U komandantovoj kancelariji sam zatražio da vidim popis imena političkih zatvorenika i pokazan mi je popis sa sto dvadeset imena. Vidjeli smo ih oko osamdesetšest. Svi ovi zatvorenici su bili Crnogorci iz Zelenaške stranke i koliko sam shvatio oni su zatvoreni po zajedničkoj optužbi da su učesnici revolucije u kojoj je prolivena krv. Bili su zatočeni u četiri pravougaone prostorije i sve osim jedne su bile pretrpane«. (Ibidem)