Piše: Nikolas Labecki
Istoričari Prvoga svetskoga rata posmatraju Balkan kao „bure baruta Evrope“, i to s dobrim razlogom. Ne samo što je u regionu zavarničila iskra koja je zapalila prvu istinsku globalnu konflagraciju prošloga stoljeća, nego je takođe dom latentnih etničkih i vjerskih raskola koji su istorijski ugrožavali bezbjednost i stabilnost ostatku kontinenta. Ono što je presudno, tenzije takođe otvaraju put za vanjska uplitanja – to je breša koju je Rusija često eksploatisala.
Danas se tenzije na Balkanu usredsređuju na Srpsku pravoslavnu crkvu (SPC), koja ima crkvenu nadležnost nad teritorijama Srbije i Crne Gore. Prije 1918. godine, Crnogorska pravoslavna crkva bila je nezavisna, ali nakon formiranja Jugoslavije nju je potčinila SPC koja je preuzela svu njezinu imovinu.
Naročito je ta imovina u središtu trenutnoga spora koji se kotrlja Balkanom. Uprkos žestokome protivljenju i vlade Srbije i etničkih Srba koji žive u Crnoj Gori, a koji čine skoro 30 procenata stanovništva, crnogorski predśednik Milo Đukanović potpisao je u decembru različito tumačen Zakon o slobodi vjeroispovijesti koji državi omogućava da nacionalizuju crkve SPC i ostala sakralna mjesta ako ona ne može pružiti dokaz o vlasništvu nad imovinom od prije 1918.
Zakon je razumljivo izazvao proteste širom regiona. Srpski pravoslavni sveštenici vodili su 8. januara procesiju od više desetina hiljada ljudi kod crkve Sv. Save u Beogradu kako bi se obilježio datum stupanja na snagu zakona, dok su etnički Srbi na Kosovu i u drugim djelovima regiona održali slične demonstracije.
Ipak, na dnu, kontroverza je mnogo više politička nego religiozna. Neki se nadaju da će zakon predstavljati prvi korak u eventualnoj podršci crnogorske vlade „autokefaliji“, ili crkvenoj nezavisnosti, za trenutno nepriznatu Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Sâm Đukanović je nagovijestio takav potez rekavši da je Crnoj Gori potrebna sopstvena Crkva da bi učvrstila svoj nacionalni identitet.
Ovi događaji, međutim, odjeci su spora o proglašenju nezavisnosti Ukrajinske pravoslavne crkve od Moskve. U januaru 2019. Vaseljenski Patrijarh u Carigradu, koji se u pravoslavnome svijetu smatra „prvim među jednakim“, dodijelio je novoj Pravoslavnoj crkvi Ukrajine tomos – označavajući je autokefalnom.
Odluka je naćerala rukovodstvo Moskovske patrijaršije, koja je ranije uživala jurisdikciju nad Ukrajinom, da prekine zajednicu sa Carigradom. Bojeći se daljnjega raskola u pravoslavnoj zajednici, Vaseljenski Patrijarh možda će, bar za sada, odbiti crnogorske zahtjeve za autokefalijom.
Dalje povezujući situaciju u Crnoj Gori sa Ukrajinom, mitropolit Onufrij, šef dijela ukrajinske crkve koji je još pod kontrolom Moskve, prisustvovao je protestima u Podgorici, glavnome gradu Crne Gore. Taj potez je dokaz Đukanoviću da kritikuje intervenciju Moskve i tvrdi da je „Moskva bila nedvosmislena u iznošenju svojih interesa u aktuelnome problemu u Crnoj Gori“.
Zapravo, spor oko budućnosti pravoslavlja u Crnoj Gori isprepleten je sa pokušajima Crne Gore da formuliše bliže veze sa Zapadom, što je stvorilo žestoko protivljenje Rusije. Uoči pristupanja Crne Gore 2017. godine NATO-u, crnogorska vlada otkrila je navodnu rusku zavjeru za atentat na Đukanovića uoči izbora u Crnoj Gori, iako je Kremlj negirao bilo kakvu umiješanost.
Crna Gora je takođe napreduje u pregovorima sa Evropskom unijom (EU), nastojeći dalje povezati svoju perspektivu sa Zapadom i izbjeći ruski uticaj. Srbija, iako je kandidat za članstvo u EU, i dalje uživa u bliskim odnosima sa Rusijom, uključujući i veliku vojnu saradnju. Pored toga, SPC održava bliske veze sa Ruskom crkvom. Koristeći ovaj odnos koji seže u istoriju, Rusija želi da poremeti napore u evropskim integracijama kao i da proširi vjerski i politički uticaj na Balkanu.
Iako je trenutni spor oko Zakona o slobodi vjeroispovijesti uokviren religioznim temama, nemoguće je zanemariti širu sliku dinamike moći. Napori Đukanovića da učvrsti crnogorski nacionalni identitet mogu rezultirati stvaranjem nezavisne Crkve na štetu Srbije.
Izvan nacionalnoga identiteta, međutim, spor se ne može sagledati izvan konteksta ruskih napora da održi uticaj na Balkanu i da to učini na štetu EU. Crna Gora se možda nikada neće u potpunosti osloboditi ruskoga i srpskoga uticaja. Ali, članstvo u NATO-u, zajedno sa budućim pristupanjem EU, stvoriće barijeru stranim naporima da se miješa u crnogorske poslove.
Religijski identitet zemlje je, dakle, mnogo više od borbe za uticaj. Predstavlja mikrokosmos borbe za dušu ove jadranske države.
(Autor je istraživač u Američkome vijeću za vanjsku politiku, Vašington – American Foreign Policy Council in Washington, DC // prijevod: Vladimir Jovanović)