Obnovom nezavisnosti, Crna Gora je stvorila kanonske uslove i pravo da se obnovi autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve. To bi bila korekcija njene stogodišnje istorijske žrtve promjena političkih granica na Balkanu. U skladu sa tim i hrišćanski hramovi u Crnoj Gori ne treba da se proglašavaju za „srpsku svojinu“, već su oni dio živog hrišćanskog predanja crnogorskog naroda i pripadaju njemu, kazao je za Pobjedu Ilija Velev, univerzitetski profesor, naučnik i pisac.
Profesor na Institutu za makedonsku književnost Univerziteta „Sv. Ćirilo i Metodije“ u Skoplju, autor oko 500 naučnih knjiga, studija i članaka iz područja srednjovjekovnih studija, kulturologije i književnosti, saradnik Matice crnogorske, kazao je kako bi se uvažilo kanonsko pravo kada bi „crnogorski narod u granicama sopstvene crnogorske države obnovio vjekovnu autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve“.
“Smatram da se u ovom momentu u Crnoj Gori ozbiljno narušava jedinstvo vjernika naglašavanjem pretencioznih atributa: „srpska crkva“, „srpsko pravoslavlje“, „srpski arhijereji“, „srpsko sveštenstvo“, „srpsko monaštvo“ i sl. To je direktna prepreka preovladavanju hrišćanske bratske ljubavi među vjernicima Crnogorcima i Srbima, da bi se u duhu pravoslavnog jedinstva između dvije sestrinske i pomjesne crkve, mirnim putem uz uzajamno poštovanje, uvažilo kanonsko pravo”, kazao je on.
Duhovni i kuturni život crnogorskog naroda je suvereno međunarodno pravo samoopredjeljenja u suživotu sa ostalim građanima Crne Gore, pri čemu se to ne može internacionalizovati posredovanjem ili ucjenama autoritetom velikih sila. To bi samo dovelo do političkog distanciranja i omraze između dva bratska i susjedna naroda – crnogorskog i srpskog.
Crnogorska crkva je prisajedinjena Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ali umjesto nelagode, čelni ljudi SPC ponašaju se kao neprikosnoveni vlasnici crnogorskih hramova i pokretnih spomenika. Kako gledate na ovaj paradoks?
Autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve nije bila kanonski ukinuta. Tomosom koji je izdao vaseljenski patrijarh Meletije IV (objavljen i u Službenim novinama Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 3. juna 1922. godine) došlo je do ujedinjenja triju autokefalnih crkava: beogradske, karlovačke i crnogorsko-primorske mitropolije, a njima su prisajedinjene i novčanim sredstvima otkupljene dijaceze bosanske crkve i pet mitropolija u Vardarskoj Makedoniji. Pozivajući se na važeće kanonske propise u pravoslavlju – da se crkvene granice prilagođavaju promjenama političkih – državnih granica, bila je proglašena Autokefalna ujedinjena pravoslavna crkva Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. No, daljim jačanjem srpske hegemonije u zajedničkoj državi, suprotno odredbi Tomosa o nazivu autokefalne crkve, dolazi do promjene njenog imenovanja: od „ujedinjena“ u „jedinstvena“ pomjesna „srpska crkva“. Istorijski i kanonski nema ničeg nejasnog. Srpska pravoslavna crkva ne može biti „majka Crkva“ dobrovoljno ujedinjenih ili za novac kupljenih, prethodno samostalnih pomjesnih crkava i dijaceza. Danas se ne mogu jednostrano i sa istorijskim romantizmom tumačiti kao dio jedne nacionalne pravoslavne crkve one nadnarodne eparhije koje su povremeno ulazile i vraćale se u promjenljive dijaceze autokefalnih – Ohridske arhiepiskopije, Barske nadbiskupije/Cetinjske mitropolije ili Žičke/Pećke arhiepiskopije/patrijaršije.
Da se malo vratimo unazad. Poznavalac ste istorijskih tokova Prevalitane, pozicionirane na hrišćanskom raskršću. Kakvo je bilo vjersko ustrojstvo, ka kojem polu je inkliniralo i da li se u tadašnjoj Duklji osjećao sukob Istočne i Zapadne crkve?
Naša su istraživanja pokazala da je duhovni i kulturnoistorijski identitet u Crnoj Gori tijesno povezan sa hrišćanstvom od kada je postalo po izboru slobodno kao religija, civilizacija i kultura i kroz vjekovni kontinuirani razvoj sve do savremenosti. Ranohrišćanske političke i duhovne prilike presudno su uticale na provinciju Prevalitanu sa municipiumom Duklja, da se pozicionira kao sredina na hrišćanskom raskršću, gdje se graničio crkveni Istok i Zapad. Starosjedilačko stanovništvo prihvatilo je rimolatinsko hrišćanstvo sa autonomnom Dukljanskom episkopijom, jer je na taj način štićena dukljanska samostalnost i neutralisana nominalna politička zavisnost od vizantijskog Konstantinopolja. Crkvene prilike u Duklji nijesu trpjele velike posljedice dogmatskih konfrontacija između Konstantinopolja i Rima, prije svega radi političkog i crkvenog balansa koji je proklamovao vizantijski imperator Justinijan u VI vijeku, a sa ciljem da se neutralizira mimoilaženje između istočnog i dominantno zapadnog hrišćanskog uticaja i da se podstakne izgradnja ekumenskog jedinstva.
Kako gledate na veliku seoba naroda, doseljavanje Slovena koji su kolonizovali romanizovane gradove u Duklji, danas znamo da je početkom VII vijeka veći dio Duklje bio porušen? I kakav je bio odgovor hrišćanskih centara Konstantinopolja i Rima?
Prilikom slovenske kolonizacije u procesu tzv. velike seobe naroda širom Evrope, na Balkanu i konkretno u Duklji nastupaju promjene toka civilizacijskih procesa. Starosjedilačko iliroromeizirano i hristijanizovano dukljansko stanovništvo se uključilo u novu etničku simbiozu sa doseljenim slovenskim plemenima. Pod snažnim uticajem vizantijske globalizacije podstaknut je proces interetničkog i interkulturnog civilizacijskog nadograđivanja između starosjedilačke iliroromejske i slovenske kolonijalne zajednice, aktivirajući simbiozu i stvarajući novi, sam po sebi, kolektivitet. Ovakav proces je bio podstaknut sa dva mobilizirajuća faktora: hristijanizacijom i slovenizacijom. Proces hristijanizacije počeo je da potiskuje tradicionalna paganska duhovna iskustva doseljenih slovenskih plemena kao rezultat političke doktrine da se obezbijedi lojalnost za integraciju Slovena kao hrišćana u vizantijski globalni svijet. Sa druge pak strane, proces slovenizacije zahvatio je domicilno stanovništvo prilikom nužnih kontakata sa kolonizovanim sredinama, postajući pri tome bilingvalno i postepeno se sjedinjujući u simbiozi iliroromejskog i slovenskog entiteta. U novonastalim okolnostima u potpunosti je relativizovan uticaj dvaju hrišćanskih centara, zbog čega je ozbiljno narušen integritet i opstanak hrišćanske crkvene organizacije. Pored toga, prilikom razaranja grada Duklje prestala je da funkcioniše i Dukljanska episkopija.
Što nam govori podatak da je Barska biskupija dobila taj status sredinom VIII vijeka?
Njeno duhovno uspostavljanje na osnovi tradicije ugašene ranohrišćanske Dukljanske biskupije manifestuje veći uspjeh Rima u odnosu na Konstantinopolj prilikom pokrštavanja slovenskog naseljeništva. Tako su se u Duklji i u drugim zemljama ranije klasične Dalmacije iz manastira Monte Kasino u Italiji doseljavali monasi Benediktinci i Bazilijanci da bi organizovali svoje eparhije (opatije), osnivali monaški život i propovijedali hrišćansko predanje prema rimolatinskoj bogosloviji i misi. U pravilima monaškog reda Benediktinaca bilo je navedeno da treba da nauče jezik slovenskog stanovništva da bi ga mogli hristijanizovati. U prilog tome išle su i reforme u oba hrišćanska centra, Istočnom i Zapadnom, kada su bogosluženje i crkvene knjige trebalo da postanu razumljivi i dostupniji za paganske Slovene.
Kako je konačni raskol hrišćanstva 1054. godine uticao na razvoj zemalja na Balkanu?
Viševjekovni globalni izazovi dogmatskog sudara između Istočne i Zapadne crkve dobili su dramatično razrješenje šizmom iz 1054. godine, a granica hrišćanske podjele našla se na prostoru ukrštanja Ohridske arhiepiskopije i Barske nadbiskupije. Tada je i definitivno bio potisnut apostolski ekumenski karakter Ohridske arhiepiskopije i ona je podređena istočnopravoslavnoj duhovnoj zavisnosti, a Dukljanska dijaceza je produžila rimolatinsku crkvenu tradiciju uspostavljenu još od ranohrišćanske Prevalitane. Kasnije druge južnoslovenske hrišćanske sredine na Balkanu samo po inerciji nasljeđuju istočnopravoslavno (Bugarska, Srbija), ili rimolatinsko zapadno crkveno bogosluženje i propovijed (djelovi Bosne, Hrvatska, Slovenija) – a sve u zavisnosti od crkvenopolitičkog strateškog pozicioniranja Konstantinopolja i Rima.
Posljednji dukljanski knez Mihailo III nije uspio da odbije vojne udare srpskog župana Stefana Nemanje, tako da je Duklju osvojila Raška… koliko su ova dešavanja zavisila od velikih sila tog doba?
Osvajanje Duklje od strane Raške 1189. godine bilo je i rezultat vizantijskog držanja na distanci, koja je na ovaj lokalni balkanski sudar gledala kao na mogućnost da oslabi obije strane i da im inertno nametne sopstveni politički i crkveni uticaj. Posebno je vizantijski strateški plan bio usmjeren ka pokoravanju Duklje, koja je već imala stečenu dugu rimolatinsku duhovnu tradiciju. U istom smjeru je bila i hegemonistička doktrina pravoslavne Raške: prisajediniti Dukljansko Kraljevstvo i pripojiti dijacezu Barske nadbiskupije pravoslavnoj Žičkoj arhiepiskopiji Save Nemanjića. Pozicija gubljenja dukljanske (crnogorske) nezavisnosti za račun vladavine Raške (Srbije) dodatno je produbila aktuelne globalne vojno-političke i crkvene prilike u Vizantiji i na Balkanu. Prije svega ključno je bilo zapadanje Vizantije u pogubnu političku, ekonomsku i vojnu eroziju, što je skupa sa posljedicama krstaških ratova ubrzalo gašenje Prvog Vizantijskog Carstva 1204. godine. U ovakvim kontraverznim procesima Srbija i Bugarska uspjele su da stvore svoje države na Balkanu sa pomjesnim istočnopravoslavnim crkvama. Zatičući se pod vlašću Raške, Duklja ostaje bez svoje ranije stečene državne nezavisnosti, pri čemu čak počinje da gubi labavi državni i rimolatinski crkveni suverenitet.
U periodu Balšića i Crnojevića, državotvornost se vraća, a vjerski poglavari se biraju neposredno na narodnim zborovima. Na kom civilizacijskom stupnju se nalazila tadašnja crnogorska država u odnosu na svijet i okruženje?
Upravo u periodu samostalne vladavine Balšića (1360-1421), političkog pokroviteljstva Mletačke Republike (1421-1451) i autonomnog ili tursko-vazalnog vladanja Crnojevića (1451-1496) dolazi do presudnog preplitanja ideoloških pravaca – u kojem smjeru će se kretati budući duhovni i kulturni razvoj Crne Gore. Burni aktuelni procesi reafirmisali su dilemu između tradicije i savremenosti, odnosno na novoj civilizacijskoj raskrsnici su se ponovo sreli hrišćanski rimolatinski i istočnopravoslavni duhovni i kulturni uticaji. Iako 1496. godine Đurađ Crnojević nije uspio da sačuva samostalni integritet Crne Gore kojom je zavladala Turska, u crnogorskoj duhovnoj i kulturnoj tradiciji je bilo ostvareno prestižno dostignuće aktiviranjem prve štamparije na Balkanu. U sljedećoj nominalno turskoj vladavini, Crna Gora je imala svoju autonomiju koja je omogućavala lokalno upravljanje i približavanje samostalnoj hrišćanskoj crkvi u koegzistenciji triju vjerskih konfesija: istočnopravoslavlja, rimokatoličanstva i islama. Crnogorska pravoslavna crkva je imala duhovni suverenitet, samostalno birajući svoje poglavare-mitropolite na narodnim zborovima, čiji je autoritet bio izdignut do stepena principata, odnosno vladikata – koji im je omogućavao da upravljaju i svjetovnom vlašću u Crnoj Gori. Kontekst njihovog djelovanja u balkanskim i šire u globalnim procesima, reflektovao se kroz: fenomen Turskoosmanskog carstva, fokusa na Veneciju i na papu u Rimu, sveslovenski i pravoslavni interes Rusije, europocentrična osvajanja Napoleonove Francuske, kao i austrijsko prisustvo na Balkanu. U Crnoj Gori su se kulturološki javili i razvili humanizam, renesansa, barok i prosvjetiteljske ideje – najavljujući narodno buđenje i nacionalni preporod u XIX vijeku.
Dolaskom Petrovića, naročito kralja Nikole, počinju da se grade putevi kako bi se Crna Gora više otvorila unutar svojih granica i ka svijetu. Ovakvi planovi zaustavljeni su nakon 1918. i ponovnog nestajanja Crne Gore. Čak ni kralj ni Vlada u egzilu nijesu mogli ništa da urade na animiranju velikih sila kako bi se spriječilo gašenje crnogorske države. Zašto?
U istorijskom kontekstu to ima svoje političke posljedice na unutrašnjem i spoljašnjem planu. Nažalost, dvije markantne figure crnogorske istorije i preporoda, Petar I i Petar II Petrović Njegoš, pa i njihovi nasljednici knjaževi Danilo i Nikola, pored svih uloženih napora nijesu uspjeli da ostave kao nasljeđe dovoljno podržano diplomatsko savezništvo za buduću naklonost velikih sila prema samostalnim državnim i nacionalnim interesima Crne Gore. Stabilizovanim državnim i crkvenim ustrojstvom, a sa već utvrđenim teritorijalnim razgraničenjem, Crna Gora se našla pred značajnim globalno istorijskim odlukama velikih sila. Kao politička posljedica razrješenja Rusko-turskog rata od 1874. godine, 1878. godine na Berlinskom kongresu prekrojena je buduća geopolitička, crkvena i nacionalna karta naroda u Jugoistočnoj Evropi i na Balkanu. Tada je teritorija Crne Gore proširena i priznata je kao nezavisna država, a učvršćen je i autokefalni status Crnogorske pravoslavne crkve. Ali buduće nedistanciranje od održivosti sveslovenske ideje Rusije za račun podrške srpskom hegemonizmu, kao i pogrešno pozicioniranje kao srpskog ratnog saveznika u Balkanskim ratovima 1912/13. godine, dovele su do kobnih posljedica za Crnu Goru već 1916. godine, da bude ostavljena u samoizolaciji i da se dozvoli njen pad pod Austrougarsku okupaciju. Već nakon Prvog svjetskog rata i Versajskog mirovnog dogovora Austrougarska država biva ukinuta, a Crna Gora kao okupirana država uz odsustvo podrške velikih sila postaje moneta za potkusurivanje i potvrđuje se njeno prisajedinjenje Srbiji, kao ratnom savezniku.
Crna Gora i Makedonija, često su se civilizacijski i kulturološki preplitale kroz svoja trajanja. Postoje li danas vrijednosna ukrštanja i tačke susreta?
Crna Gora i Makedonija imaju vjekovna civilizacijska i kulturna preplitanja jer su dio Balkana i šire gledano Jugoistočne Evrope, gdje su kroz istorijska iskustva zemlje i narodi živjeli sa posljedicama globalnih kulturnoistorijskih procesa. One su imale zajedničku sudbinu da se nalaze u sastavu više velikih imperija ili u srednjovjekovnim balkanskim zemljama sa kraćim trajanjem, koje su kao susjedi jedne sa drugima ratovale. Ovakvi istorijski fenomeni postavili su sve balkanske duhovne i kulturne tradicije da traju i opstaju jedne do drugih i jedne sa drugima. Život u globalnim svjetovima nije predstavljao građenje i razvoj jednoobrazne kulturne hegemonije, već je tada funkcionisao konglomerat više temeljnih kulturnih tradicija, integrisanih kao proizvod međusobnih odnosa, veza i uticaja. To su opšti civilizacijski dobici za sve, pa sa današnje distance nijedan balkanski narod ili nacionalna kultura nemaju pravo da se proglašavaju za jedinstvene nasljednike ovog globalnog kulturnoistorijskog izvora. Oni koji to rade danas, demonstriraju arijevsku (nacističku) tezu o asimilaciji drugih nacionalnih kulturnoistorijskih identiteta i tradicija. Savremeni narodi i nacionalne kulture na Balkanu treba da se prepoznaju kao posebni, i da, jedni sa drugima i jedni od drugih, nadopunjuju zajedničke duhovne impresije – međusobno se poštujući, sa različitostima i sličnostima.
Konkretno, makedonsko-crnogorske veze i uticaji počeli su da se uspostavljaju još u ranom hrišćanstvu, kada je Duklja bila povezana sa prefekturom Istočni Ilirik i kada je Solunska dijaceza papskog vikara Rufa imala jurisdikciju i nad Dukljanskom episkopijom. Ili, kada se od 535. godine Prevalitanska eparhija našla pod jurisdikcijom arhiepiskopije Justinijana Prima u Makedoniji. Dalje, kada je papa rukopoložio sv. Metodija za sveslovenskog arhiepiskopa moravsko-panonske dijaceze sa pređašnjim Ilirikom i Makedonijom, legendarno-kultni izvori tvrde da je njegov najdosljedniji učenik sv. Kliment bio postavljen za episkopa da rukovodi slovenskom episkopijom, u čijem je sastavu bio Istočni Ilirik sa Makedonijom.
Zabilježeno je i da su crnogorski vladari stupali u brak sa makedonskim princezama…
Posebno je crnogorsko-makedonska kulturna koegzistencija trajno uspostavljena osvajanjem srednjovjekovne Duklje od strane cara Samuila, kada je knjaževstvo sv. Vladimira Dukljanskog dobilo samoupravni vazalni status, vladajući u bračnoj zajednici sa makedonskom princezom Kosarom. Upravo su Vladimir i Kosara postali kultne ličnosti u kolektivnoj nacionalnoj memoriji Crnogoraca i Makedonaca. U tom kontekstu treba imati u vidu i dva saveznička makedonsko-crnogorska ustanka: prvi 1040/41. godine, Samuilovog unuka Petra Deljana i dukljanskog kneza Vojislava, kada je oženio Samuilovu unuku Nedu, kao drugu crnogorsku princezu iz Makedonije; i drugi 1072/73. godine, koji su predvodili Đorđe Vojteh sa makedonske strane i Bodin – budući crnogorski vladar. Makedonsko-crnogorsko vladarsko bračno srodstvo dogodilo se i po treći put, kada je Đurađ I Balšić (1362-1372) stupio u brak sa Oliverom – ćerkom lokalnog makedonskog kralja Vukašina i sestrom kralja Marka. Nadalje su na tradicionalnoj osnovi produžili da se odvijaju crnogorsko-makedonska uzajamna civilizacijska i kulturna preplitanja sve do savremenosti. U prošlosti ili savremenosti, niti jedan strani uticaj za razrešavanje strateških globalnih interesa nije uspio, a i ne bi trebalo da uspije, da izbriše crnogorsku i makedonsku kolektivnu memoriju o tradiciji i savremenosti čvrstih crnogorsko-makedonskih veza i uticaja.