Zagađen vazduh nalazi se u vrhu liste uzroka koji direktno utiču na povećano obolijevanje ili umiranje od hroničnih nezaraznih bolesti, odmah poslije nepravilne ishrane, pušenja i nedovoljne fizičke aktivnosti, dok su takozvane suspendovane PM čestice ključni faktor koji preko vazduha narušava zdravlje ljudi i smanjuje očekivani životni vijek, kazao je za Pobjedu specijalista higijene u Institutu za javno zdravlje Crne Gore dr Borko Bajić.
Objašnjava da su PM čestice mješavina hemijskih jedinjenja i vodene pare, a njihova veličina direktno povezana sa opasnim efektima po zdravlje – što su manje, to su opasnije. Štetni efekti se ne mjere samo smrtnim ishodima, već i smanjenjem trajanja prosječnog životnog vijeka.
Porazni podaci
Podsjeća da više od 250 prijevremenih smrti i gotovo 140 prijema u bolnicu godišnje u Podgorici, Pljevljima i Nikšiću vezuje se za izloženost PM česticama, čija vrijednost prelazi parametre preporučene smjernicama Svjetske zdravstvene organizacije o kvalitetu vazduha.
To su pokazali podaci Studije o procjeni uticaja zagađenosti vazduha na zdravlje u ova tri grada, koju je u saradnji sa domaćim institucijama SZO realizovala krajem 2015. godine. Na nivou države procjenjuje se da ukupan broj prijevremenih smrti zbog zagađenog vazduha prelazi 500, dok se očekivani životni vijek, prema podacima iz Studije, skraćuje u Pljevljima za više od 30,2 mjeseca, Nikšiću 17,7 a Podgorici za 7,7 mjeseci.
“Veoma male količine PM čestica, koje su ključni parametar mjerenja uticaja zagađenog vazduha na zdravlje ljudi, mogu negativno da utiču, prije svega na hronične bolesnike, djecu, trudnice”, ističe Bajić.
Prema njegovim riječima, ne samo u Pljevljima već i u Podgorici zimi su značajno povećane dnevne koncentracije koje prelaze 200, 300 ili 400 mikrograma po metru kubnom. Dozvoljena srednja dnevna vrijednost iznosi 50 mikrograma i ne bi smjelo da bude prekoračena više od 35 puta godišnje.
“Već tokom decembra u Podgorici i gradovima centralne i sjeverne regije probijeni su ti maksimumi, a s obzirom na broj stanovnika koji živi u njima, možemo reći da je veći dio Crne Gore tokom zimskih mjeseci izložen zagađenom vazduhu”, upozorava Bajić.
Naglašava da naša pluća nijesu spremna da se bore protiv ovakvih koncentracija.
“Niko od nas ne zna koliko će živjeti, na to utiču genetika, uslovi života, fizička (ne)aktivnost, ili način ishrane, ali je neminovno da će, ukoliko ste nastanjeni u mjestima sa zagađenim vazduhom, taj faktor negativno uticati. Nekome to bude kap u prepunoj čaši”, naglašava Bajić.
Uticaj na organizam
Na pitanje kako, za razliku od dokazane dugotrajne izloženosti visokoj koncentraciji PM čestica, na organizam djeluje kratak boravak na zagađenom vazduhu, Bajić ističe da to mnogo zavisi od zdravstvenog stanja.
“Ako je osoba relativno zdrava, onda organizam ima odbrambene i kompenzatorne mehanizme koji mogu da ublaže uticaj kratkotrajnog zagađenja. Zato razlikujemo kratkotrajne efekte koje bismo mi imali da pođemo, recimo, u Pljevlja, i osjetimo miris sagorijevanja, sumpora u vazduhu, koji se manifestuju kao iritacija očiju, disajnih puteva… Dugotrajna izloženost utiče da se ti mehanizmi zasite. Ljudi koji su konstantno izloženi to i ne osjećaju, već se to kasnije odrazi, osim ako su hronični bolesnici”, navodi Bajić.
Pojašnjava da ko ima astmu ili hroničnu opstruktivnu bolest pluća, izlaganje vazduhu zasićenom PM česticama, to može da dovede do nagle reakcije ili hospitalizacije.
Prema njegovim riječima, zagađenje vazduha nije samo naš problem, ali to ne znači da ga treba ignorisati ili staviti u drugi plan, već je potrebno utvrditi koji su uzročnici i prema tome prilagoditi djelovanje i mjere.
“Kanada i skandinavske zemlje imaju koncentracije zagađenja u granicama dozvoljenog, a ostale zemlje, naročito mi na Zapadnom Balkanu, sa starim tehnologijama, starim vozilima, i korišćenjem drva i uglja za grijanje imaćemo na dugi rok problem sa vraćanjem stvari u normalu”, kaže on.
Bajić navodi da je Zakonom o zaštiti vazduha i strateškim dokumentima iz ove oblasti, predviđeno da se kod prekoračenja dozvoljenih koncentracija djeluje na osnovu pripremljenih akcionih planova.
“Takvi planovi postoje za Pljevlja i Nikšić, Bijelo Polje ga nema, a Podgorica je imala stari plan. Postojeći planovi koji su rađeni nijesu dali rezultate i to je glavno pitanje koje donosioci odluka treba da preispitaju: zašto akcioni planovi nijesu doprinijeli poboljšanju kvaliteta vazduha i što je potrebno uraditi da se problem rješava”, kaže on.
„Zarobljeni“ vazduh
Nekoliko faktora utiče na činjenicu da se koncentracije PM čestica rapidno povećava u večernjim satima.
Bajić ukazuje da brojne studije potvrđuju da je najveće zagađenje zbog individualnih ložišta i upotrebe uglja i drveta za grijanje, a na toj skali najmanje zagađenja produkuje upotreba peleta.
Prema njegovim riječima, za efekat povećanja koncentracije utiče i kretanje vazdušnih masa kao i temperatura vazduha, odsustvo vjetra ili kiše.
“Kad je sunce u zenitu, tlo se zagrijava a toplotu absorbuje neposredni sloj vazduha koji postaje topliji, „penje“ se gore a njegovo mjesto zauzima hladni vazduh iz viših slojeva, pa dolazi do izmjene. Popodne, kako sunce zalazi, zemljište se više ne grije pa nema te prirodne izmjene vazdušnih masa, i zagađeni hladni vazduh ostaje pri tlu”, pojašnjava Bajić.
To je naročito izraženo na sjeveru zemlje gdje se, kao u Pljevljima, događa takozvana temperaturna inverzija, odnosno prirodni fenomen prema kojem je zemljište hladnije i „vezuje“ vazduh za sebe i on sa svim PM česticama ostaje zarobljen u donjem sloju, sve dok ne padne kiša ili dune vjetar.
“Zato je upravo naveče najveće zagađenje vazduha”, kaže Bajić.
On je pohvalio inicijative za subvenciju cijena utrošene električne energije u Pljevljima i ocijenio da je potrebno da se o problemu priča.
“Intenzivirana je priča o toplifikaciji Pljevalja, koja suviše dugo traje. Nadam se da će se to ubrzati, zbog ljudi koji tamo žive, jer bez adekvatnih uslova i boljeg vazduha, odliv populacije je neminovan”, zaključujeBajić.
Najštetnije su PM2.5 čestice
Bajić pojašnjava da među suspendovanim česticama postoji podjela prema promjeru, tako da postoje grube PM10 čestice (promjera 10 mikrometara) i fine PM2.5 (2,5 mikrometra).
“Upravo su PM2.5 najopasnije za zdravlje jer nesmetano mogu da uđu u organizam kroz naš respiratorni sistem, dopru do krvi i onda da uzrokuju štetne efekte. Otuda se izloženost česticama vezuje ne samo za respiratorne, kardiovaskularne bolesti, već i za razne vrste tumora i slična oboljenja”, kaže Bajić.
Iako se na pomen zagađenja vazduha najprije pomisli na smrtnost koja je povezana sa bolestima disajnih organa, zapravo, navodi Bajić, najveći broj smrti vezan je za kardiovaskularna oboljenja.
Osmjeh na lice i dišite duboko.