Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore

Knjiga “Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore” je zbirka zvaničnih dokumenta koju je publikovalo Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore u Rimu 1921. godine, na francuskom jeziku. U njoj je objavljena diplomatska prepiska, sa više od 50 dokumenata, što je trebalo da posluži kao svjedočanstvo politike svršenog čina prema Crnoj Gori poslije Prvog svjetskog rata.

Francuska je pogazila sva obećanja prethodno data zvaničnoj Crnoj Gori i njenom suverenu

Ostavši bez saveznika, upecana u diplomatsku mrežu koju je oko nje plela Pašićeva Srbija još od prve decenije XX vijeka, zvanična Crna Gora na čelu sa kraljem Nikolom i vladom, bez vojske i teritorije, je faktički bila talac Francuske, koja je presudno uticala na kreiranje politike u Evropi krajem i poslije Prvog svjetskog rata. Sve inicijative oficijelne Crne Gore od one o povratku kralja Nikole u zemlju, do plebiscita i sprovođenja slobodnih izbora, povlačenja savezničkih trupa iz Crne Gore koje su je okupirale sa namjerom da očuvaju red i mir a faktički je ostavile u građanskom ratu, bile su neuslišene zahvaljujući pored ostalog i francuskoj diplomatiji koja je snažno podupirala sve zahtjeve srpske oficijelne politike.

Crnogorska prazna stolica na Mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine, pokazalo se, bio je samo vješt diplomatski manevar velikih sila na čelu sa Francuskom, koje nijesu priznavale odluke Podgoričke skupštine, ali i ništa uradile da se stanje uspostavljeno na osnovu tih odluka promijeni, kako bi politiku svršenog čina mogli verifikovati, tražeći koliko-toliko, legalnu i prihvatljivu formu. Pokazalo se, da su je velika Britanija i Francuska, našli u činjenici što su u novembru 1920. godine u Kraljevini SHS održani izbori za Ustavotvornu skupštinu.

S obzirom da je za Britance i Francuze forma bila mnogo značajnija od suštine, to su i britanski specijalni posmatrači na ovim izborima Roland Bryce i major L. E. Ottly u svom izvještaju naveli da su izbori pošteno izvršeni i da nije postojalo neko čvrsto raspoloženje protiv ujedinjenja sa Srbijom, to je vlada jedne i druge zemlje povukla svoje poslanike sa crnogorskog dvora, priznajući na taj način novostvoreno stanje. Naravno, ovdje nije bilo toliko važno, što su ovi izbori sa stanovišta crnogorskog pitanja bili apsolutno nevažni.

Prvo, na ovim izborima to pitanje nije ni postavljano s obzirom da su tada zvanične policijske i političke vlasti onemogućili podnošenje liste od strane protivnika bezuslovnog ujedinjenja, tako da su se na izborima pojavile samo liste koje nijesu dovodile u pitanje odluke Podgoričke skupštine. Drugo, po važećem izbornom zakonu i prema objavi Državnog odbora od 17. novembra 1920. Crna Gora u granicama prije balkanskih ratova je činila jedan izborni okrug i u njemu se biralo osam poslanika.

Državni prostor Crne Gore koji je ušao u sastav KSHS je bio politički izdijeljen u tri izborna okruga (Crna Gora u granicama prije balkanskih ratova, Metohija i izborni okrug u koji je pored pljevaljskog, beranskog i bjelopoljskog, ušao i prijepoljski okrug koji se ranije nije nalazio u sastavu Crne Gore. Prema popisu iz 1921. godine na području koje je obuhvatalo izborni okrug Crna Gora je živjelo 199.227 stanovnika i na tom području je bilo upisano 43.370 birača ili 21, 7 odsto stanovnika (pravo glasa nijesu imale žene, vojnici, oficiri i muškarci mlađi od 21 godinu). Od toga broja na izbore je izašlo 28.612 ili 65, 97 odsto od upisanog broja birača, odnosno 14,36 odsto od ukupnog broja stanovništva. U vrijeme održavanja izbora u Gaeti u Italiji je bilo preko 1500 crnogorskih vojnika, ne računajući druge izbjeglice, dok je u zatvorima nekoliko stotina crnogorskih prvaka čekalo suđenje dok se u šumama krio značajan broj odmetnika.

Gledajući formalno, izborna volja oko 15 odsto populacije u dijelu države Crne Gore koja je za oko 5000 km2 bila stvarno manja od zvanične državne teritorije (Crna Gora je u granicama poslije balkanskih ratova na prostoru od 14.443 km2 imala preko 350.000 stanovnika), je poslužila kao izgovor velikim silama da priznaju faktičko stanje i raskinu diplomatske odnose sa Crnom Gorom.

Čak i kada bi se i postojeći izborni rezultati prihvatili kao legitimno određenje prema crnogorskom pitanju oni bi bili više nego sporni. Ne samo zato što su republikanske stranke na ovim izborima osvojile 54,11 odsto glasova (komunisti i republikanci), što je jasno ukazivalo na nepopularnost Karađorđevića inaugurisanih jednom od odluka Podgoričke skupštine, već moguće i više što su radikali koji su baštinili tekovine ujedinjenja kao svoje djelo osvojili tek 3.837 ili 13,41odsto ili što jedan od perjanica pokreta za bezuslovno ujedinjenje Andrija Radović, predsjednik Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje i formalni predstavnik Crne Gore za zvaničnu Srbiju, dobio 1.488 ili 5,2 odsto glasova.

Uz to napomenimo da jedan od glavnih organizatora Podgoričke skupštine, Janko Spasojević, čak nije uspio da istakne poslaničku listu, niti da se izbori za mjesto poslaničkog kandidata na nekoj od postojećih, iako je bio odštampao predizborni plakat. Sve ovo navodimo iz razloga da pokažemo, da su ovi i ovakvi izbori poslužili kreatorima tadašnjeg evropskog poretka da se izvuku iz vrućeg crnogorskog pitanja na formalno legalan način, a suštinski podržavanjem politike svršenog čina.

Najveću odgovornost u tom smislu je imala Francuska, ne samo zato što je pogazila sva prethodno data obećanja zvaničnoj Crnoj Gori i njenom suverenu, već prevashodno zato što je kao najuticajnija sila tog vremena, presudno uticala na razvoj događaja. O tome i o mnogo čemu drugom ubjedljivo svjedoče dokumenti u vrijeme kada je poslije Rapalskog ugovora, raspuštanja crnogorske vojske u Italiji, smrti kralja Nikole, povlačenja diplomatskih predstavnika velikih sila sa crnogorskog dvora i najvećim optimistima postajalo jasno da je politika svršenog čina ušla u završnu fazu.

Crna Gora je ginula, vjerujući da će nakon rata zavladati pravda, mir i bratstvo među narodima

I
NOTA KOJU JE 20. DECEMBRA 1920. CRNOGORSKOJ VLADI UPUTIO NJ. EKS. DELAROŠ-VERNE, IZVANREDNI POSLANIK I OPUNOMOĆENI MINISTAR FRANCUSKE REPUBLIKE KOD NJ. V. KRALJA CRNE GORE
Francuska Republika
Francusko poslanstvo pri crnogorskoj vladi Pariz, 20. decembra 1920.
Njegovoj ekselenciji gospodinu Jovanu S. Plamencu, predsjedniku Ministarskog savjeta i ministru spoljnih poslova Crne Gore, Neji na Seni

Gospodine Predsjedniče,
Po naređenju Vlade Francuske Republike, čast mi je da uputim Vašoj ekselenciji sljedeće saopštenje: pošto su ovih dana u Jugoslaviji održani izbori za konstituantu, stanovništvo Crne Gore se izjasnilo: ne može se više sumnjati u njegovu želju da ostane ujedinjeno sa drugim srpskim stanovništvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, čije postojanje smo zvanično priznali. Vlada Republike smatra, dakle, da je sada prisajedinjenje Crne Gore pomenutoj Kraljevini svršen čin.

U takvim uslovima, vlada Republike ne vidi razloga da nastavi da održava diplomatske odnose sa Njegovim veličanstvom kraljem Nikolom i, sljedstveno tome, odlučila je da ukine Poslanstvo Francuske u Crnoj Gori. Dakle, moja misija je, stoga, završena. U isto vrijeme, diplomatsko svojstvo neće više biti priznavano otpravniku poslova koga je crnogorska vlada akreditovala kod francuske vlade. S druge strane, obaviještene su zainteresovane vlasti da agenti kojima je crnogorska vlada povjerila konzularne funkcije u Francuskoj nijesu više ovlašćeni da ih vrše.
Biću zahvalan Vašoj ekselenciji ako izvoli da sa ovim saopštenjem upozna Njegovo veličanstvo kralja Nikolu i crnogorsku vladu.

Izvolite primiti, gospodine Predsjedniče, izraze mog dubokog poštovanja.
(potpisan): Delaroš-Verne

II
NOTA CRNOGORSKE VLADE OD 10. JANUARA 1921. KAO ODGOVOR NA NOTU FRANCUSKE VLADE OD 20. DECEMBRA 1920.
Kraljevina Crna Gora
Ministarstvo spoljnih poslova Rim, 10. januara 1921.
Njegovoj ekselenciji gospodinu Žoržu Legu, predsjedniku Ministarskog savjeta i ministru spoljnih poslova Francuske Republike, Pariz

Ekselencijo,
Imam čast da potvrdim prijem note Njegove ekselencije g.Delaroš-Vernea, izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra Francuske Republike kod Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, od 20. decembra 1920, kojom me je izvolio izvijestiti da vaša vlada, nakon izbora za beogradsku konstituantu od 28. novembra 1920, koje su sprovele srpske vojne okupacione vlasti u Crnoj Gori, smatra prisajedinjenje Crne Gore državi Srba, Hrvata i Slovenaca kao svršen čin, i da, prema tome, vlada Republike ukida svoje diplomatsko predstavništvo u Crnoj Gori i prestaje da priznaje istoj pravo da drži svoje diplomatske i konzularne predstavnike u Francuskoj.

Vlada Kraljevine Crne Gore je jako iznenađena što je vlada Republike javno i izričito odobrila zločin koji je Srbija počinila prema Crnoj Gori, jer nije bilo u tradicijama plemenitog francuskog naroda da daje inicijativu za jedan rušilački akt za slobodu malih naroda, akt koji bi, ako bi bio izvršen, neizostavno izazvao negodovanje civilizovanog svijeta sada i u budućnosti.

Kraljevska vlada je, utoliko više, iznenađena što zna da vašoj vladi nije bilo nepoznato da bi taj akt, ako bi postao izvršan, predstavljao očiglednu povredu pravde i morala civilizovanih naroda, “najveću uvredu za međunarodni moral i za neprikosnoveni autoritet ugovora”, negiranje fundamentalnih načela međunarodnog prava i samovoljno ukidanje prava naroda na samoopredjeljenje, povredu najelementarnijih načela humanosti i, najzad, akt koji bi težio da prejudicira stav ostalih velikih sila po ovom pitanju.

Zaista:

I Ta odluka francuske vlade bila bi očigledna povreda pravde i morala civilizovanih naroda
Crna Gora je, u toku rata, za pobjedu Francuske i njenih saveznika, žrtvovala 50 odsto svoje vojske i trećinu stanovništva. To je priznala i sama Vlada Srbije u svom memorandumu upućenom Mirovnoj konferenciji pod nazivom “Vojnički napor Srba, Hrvata i Slovenaca u ratu 1914-1918” (strana 16). Crna Gora je te žrtve podnijela dobrovoljno, jer se svojevoljno od 7. avgusta 1914. svrstala na stranu Francuske i njenih saveznika, objavljujući rat centralnim silama.

Ovo je priznao i Njegova ekselencija gospodin Poenkare lično u svom svečanom govoru održanom u junu 1918. prilikom predaje zastave čehoslovačkoj legiji. Pored toga, Crna Gora je jedina među savezničkim zemljama koja nije bila obavezna ni po ugovorima ni po bilo kakvim klauzulama da uđe u rat, i koja za svoje sudjelovanje nije postavila nikakav uslov saveznicima, iako je, koristeći očajnu situaciju u kojoj se nalazila Srbija 1914. i 1915. mogla dobiti jake garancije i konkretne naknade. Umjesto toga, vjeran svojim tradicijama nesebičnosti, crnogorski narod je jurnuo na neprijateljsku surovu silu, uvjeren, naivan i plemenit kakav je, da se rat vodi “za Pravo i Slobodu” i za otvaranje, u međunarodnim odnosima, jedne nove, moralnije ere koja treba da zamijeni brutalnu silu pravom, prvim i glavnim uslovom za ostvarenje bratstva među narodima i za uspostavljenje toliko željenog opšteg mira.

Crna Gora se suočavala sa politikom korupcije, laži, podmuklosti i prepredenog makijavelizma

Međutim, ponašanje saveznika prema Crnoj Gori, kad je pobjeda postignuta, dovoljno je samo po sebi, bar do sada, da je uvjeri da je njena iluzija bila velika i da je nemoralni režim jačega izgleda zamijenjen režimom koji počiva na jednoj, ako ne isto tako brutalnoj ono bar isto toliko pogubnoj sili, sili svemoći novčane aristokratije, mračnoj sili sa njenim neodvojivim pratiocima: korupcijom, lažima, podmuklošću i prepredenim makijavelizmom.

Zaista, osnovna načela pravde i morala zahtijevala su, ne samo da Crna Gora ne bude uništena na tako malo viteški način, tako nedostojan civilizovanih naroda, već, naprotiv, da u času zajedničke pobjede, dobije naknade kao vjerna saveznica, naknade koje su joj, štaviše, bile garantovane Londonskim ugovorom, porukom predsjednika Vilsona od 8. januara 1918. koja je prihvaćena od strane saveznika i neprijatelja kao osnova za mir, i notom samih saveznika predsjedniku Vilsonu od 10. januara 1917.

Slučaj Crne Gore predstavljao bi, dakle, ne samo ponavljanje sistema već osuđenih od strane civilizovanog svijeta, dopuštajući jačem da po svojoj volji raspolaže slabijim, već bi uveo u međunarodne odnose opasnu novinu koja dozvoljava jednom savezniku da uništi drugog, uprkos svim načelima međunarodnog prava. Kraljevska vlada odbija da povjeruje da bi vlada Vaše ekselencije, vlada naroda koji je, prije više od jednog stoljeća, prvi proklamovao “Prava čovjeka”, mogla, ovim primjerom, da demantuje najslavnije tradicije Francuske.

II. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi “najveća povreda međunarodnog morala i neprikosnovenog autoriteta ugovora”.

Kao potvrdu ove tvrdnje, čast mi je nabrojati obaveze vlade Republike prema Crnoj Gori, obaveze koje su, po svojoj prirodi, međunarodnog karaktera:

a) Londonski ugovor iz 1915. koji garantuje ne samo buduće postojanje Crne Gore, već čak predviđa teritorijalne naknade koje bi joj pripale na račun Austrougarske i vraćanje Skadra sa okolinom, koji joj je bio otet međunarodnim nasiljem izvršenim 1913. od strane Austrougarske.

b) Mirovni uslovi izloženi predsjedniku Vilsonu u njihovoj zajedničkoj noti od 10. januara 1917. i prihvaćeni od strane francuskog parlamenta, kojima je garantovano vaspostavljanje Crne Gore na isti način kao i Belgije i Srbije. Ti uslovi su, osim toga, bili ponovljeni 16. avgusta 1919. u odgovoru savezničkih i udruženih sila na primjedbe njemačke delegacije na mirovne uslove.

c) Odluka Vrhovnog savjeta Mirovne konferencije od 13. januara 1919. kojom je Crnoj Gori priznato pravo da na Konferenciji bude predstavljena jednim delegatom. Ta odluka je veoma implicitno potvrdila postojanje Crne Gore kao suverene i nezavisne države, iako je beogradska vlada već bila proglasila njeno nasilno prisajedinjenje Srbiji.

d) Obećanje Vrhovnog savjeta od 22. januara 1919. po kojem bi “bila ponuđena dobra prilika crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave. ” To obećanje, koje je imalo za cilj da ubijedi crnogorski narod da prekine borbu protiv srpske okupacione vojske, bilo mu je saopšteno istog dana u poruci koju je francuska vlada prenijela generalu Franše dČEpereu, koji se tada nalazio u Crnoj Gori.

e) Saopštenje koje je vlada Francuske Republike izvoljela poslati Vladi Crne Gore posredstvom Njegove ekselencije gospodina Delaroš-Vernea, svog izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra, 22. oktobra 1918, u trenutku kad je zabranila povratak u Crnu Goru Njegovom veličanstvu kralju Nikoli i crnogorskoj vladi i time spriječila vaspostavljanje crnogorske države. Njegova ekselencija gospodin Delaroš-Verne izvolio je tom prilikom saopštiti Kraljevskoj vladi obavezu koju je preuzela vlada Republike da će okupacione savezničke trupe (uključujući tu i srpske) koje će, nakon primirja, ući u Crnu Goru, poštovati suverenitet zemlje i “osjećanja stanovništva” i da će sva naređenja koja tamo budu izdavana od strane savezničkih vlasti, biti davana u ime Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, kao što, uostalom, to predviđa Ustav Crne Gore.

f) Obaveze date u pismima Njegove ekselencije gospodina Pišona, tadašnjeg ministra spoljnih poslova Francuske Republike, od 4. novembra 1918. i Njegove ekselencije gospodina Poenkarea, tadašnjeg predsjednika Francuske Republike, od 24. novembra 1918. upućenim Njegovom veličanstvu kralju Crne Gore. U tim pismima francuska vlada je garantovala, u svoje ime i u ime ostalih velikih sila, da će savezničke trupe koje zaposjedaju Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe) poštovati suverenitet zemlje i njene ustavne institucije. Ove obaveze je potvrdio Njegova ekselencija predsjednik Poenkare u svom pismu kralju Crne Gore od 19. decembra 1919. koje je supotpisao g. Klemanso. Crnogorska vlada naglašava, iako Vaša ekselencija to dobro zna, da je, uprkos tim izričitim i svečanim obavezama, saveznička vojska, u ovom slučaju srpska, u to doba (1918) još pod komandom francuskih generala Franše d’Eperea i Venela, brutalno poništila suverenitet Crne Gore i proglasila njeno nasilno prisajedinjenje Srbiji.

Crnogorska nezavisnost potvrđivana je još od srednjeg vijeka brojnim međunarodnim ugovorima

Možda nije suvišno naglasiti činjenicu da je ta aneksija bila poništena navedenom odlukom Vrhovnog savjeta od 13. januara 1919. Međutim, uprkos tome, srpska vlada je vršila u našoj zemlji sva akta koja isključivo pripadaju ustavnim vlastima jedne suverene zemlje, a nikako okupacionim vlastima, kao što je to bio slučaj sa srpskim trupama i vlastima u Crnoj Gori. Među te samovoljne i nelegalne akte Srbije spadaju i izbori od 28. novembra 1920. koje je vlada Vaše ekselencije uzela kao izgovor za priznavanje čiste i proste aneksije Crne Gore od strane Srbije i nestanak ove savezničke države.

Prema tome, odluka koju nam je Vaša ekselencija izvoljela saopštiti svojom notom od 20. decembra 1920. predstavljala bi, ako bi se održala, izričitu i očiglednu povredu svih ovih brojnih svečanih obaveza koje smo upravo nabrojali.

Još jednom ovdje, crnogorska vlada odbija da povjeruje da ti dokumenti koji sadrže za Francusku obaveze međunarodnog karaktera, mogu za nju biti obična “parčad papira” jer bi to bio rekord u nepoštovanju konvencija i značilo bi međudržavni zločin koji je Vrhovni savjet Mirovne konferencije okvalifikovao kao “najveću povredu međunarodnog morala i neprikosnovenog autoriteta ugovora. ”

III. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi negacija osnovnih načela međunarodnog prava i samovoljno poništenje prava na samoopredjeljenje naroda

Crna Gora je već deset stoljeća slobodna i nezavisna država. Još od srednjeg vijeka bila je priznata kao takva u brojnim međunarodnim ugovorima, bilo od strane više, bilo od strane svih velikih sila. To priznavanje je posljednji put ponovljeno 1878. Berlinskim ugovorom na kojem se nalazi i potpis predstavnika Francuske.

Ustav koji je na snazi sada pravi je izraz vjekovnih osjećanja slobode i nezavisnosti crnogorskog naroda. Kao u svim parlamentarnim državama, on zadržava pravo šefu države i vladi da sprovode izbore za parlament. Međutim, izbori od 28. novembra 1920. za beogradsku konstituantu bili su izvršeni na osnovu ukaza jednog stranog princa, regenta Srbije od strane jedne strane vlade i njenih vlasti, a ne od strane crnogorskih vlasti na temelju odluke Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, dakle uz flagrantno kršenje svih odredbi Ustava Crne Gore. Srbija, koja 1914. godine nije htjela da dopusti da na njenu teritoriju dođe austrijski policijski komesar radi istrage o ubistvu austrougarskog prestolonasljednika, jer je, s pravom, u tome vidjela uvredu nacionalne časti i povredu suvereniteta zemlje, danas u Crnoj Gori preduzima radnje koje su u nadležnosti isključivo šefa države i vlade te države, među kojima je jedna od najvažnijih i najsvečanijih sazivanje izbornog tijela.

Na isti način i isto tako bespravno kao sada, srpske trupe koje su se nalazile u Crnoj Gori pod komandom generala Venela sprovele su u novembru 1918. lažne izbore za takozvanu Veliku crnogorsku narodnu skupštinu koja je “jednoglasno” proglasila “ujedinjenje” Crne Gore sa Srbijom.

Smatrajući s pravom te prve “izbore” međunarodnim zločinom, Vrhovni savjet u kojem je bio i predstavnik Francuske, nije priznao taj akt nasilnog ujedinjenja i donio je već pomenutu odluku od 13. januara 1919. prema kojoj Crnu Goru i dalje smatra suverenom i nezavisnom državom.

Crnogorska vlada konstatuje da je, prihvatanjem aneksije Crne Gore od strane Srbije, na osnovu izbora od 28. novembra 1920. vlada Republike Francuske priznala princu regentu i Vladi Srbije pravo, koje isključivo pripada Njegovom veličanstvu kralju i Vladi Crne Gore, da vrše izbore u toj državi. No, to je u očiglednoj kontradikciji sa činjenicom da je Vlada Francuske Republike u momentu izbora i čak do 20. decembra 1920. priznavala Njegovo veličanstvo kralja i Vladu Crne Gore kao zakonite predstavnike te zemlje, kod kojih je Njegova ekselencija gospodin Delaroš-Verne bio akreditovan kao izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Francuske.

Ove činjenice su u očiglednoj protivurječnosti. Držeći se tog stanovišta, vlada Vaše ekselencije bi odobrila jedan međunarodni zločin koji je ona sama tako okvalifikovala nepriznavanjem izbora za “Veliku narodnu skupštinu” u novembru 1918. i potpisujući gore pomenutu odluku Vrhovnog savjeta od 13. januara 1919.

Ne bi bilo čudno da Vlada Kraljevine Crne Gore iz toga izvuče logičan zaključak da je potvrda izbora od 28. novembra 1920. suprotna osnovnim načelima prava i da, u stvari, nema takvog presedana u analima međunarodnih odnosa, jer bi, na primjer, jedan takav presedan, mogao da posluži Njemačkoj kao prihvatljiv izgovor da okupira Austriju i proglasi njeno prisajedinjenje Rajhu, nakon što bi tamo, posredstvom svojih okupacionih vlasti, izvršila izbore za Rajhstag.

Ali, to nije sve: sankcionišući izbore od 28. novembra 1920. i uporno ostajući pri tom stanovištu, vlada Vaše ekselencije ne bi učinila udar samo na suverenitet savezničke države Crne Gore već bi, samim tim aktom, učinila nasilje nad voljom crnogorskog naroda.

Zaista, vlada Vaše ekselencije tvrdi da se “stanovništo Crne Gore izjasnilo i da se ne može više sumnjati u njegovu želju da ostane ujedinjeno sa ostalim srpskim stanovništvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”.

Ta tvrdnja je, međutim, u potpunom nesaglasju sa stvarnošću i izgleda da teži da je iskrivi i da posluži da zataška, pred istorijom i čovječanstvom, dio odgovornosti koji bi Vaša vlada mogla imati u zločinu nasilne aneksije Crne Gore.

Oni Crnogorci koji su 1920. natjerani da izađu na sramne izbore, glasali su većinom protiv Beograda

Nepojmljivo je, zaista, da se može govoriti o želji crnogorskog naroda za ili protiv ujedinjenja sa državom Srba, Hrvata i Slovenaca, kad je opšte poznato da na izborima od 28. novembra 1920. nikakva lista kandidata koji su protiv aneksije nije bila dozvoljena. Podnošenje sličnih lista predstavljalo je za beogradsku vladu zločin “veleizdaje”, te je bilo zabranjeno dekretom ministra unutrašnjih poslova srpske vlade, gospodina Draškovića. Zbog toga je, u želji da pokaže svoju ozlojeđenost prema nasilju koje je nad njim izvršeno, a pošto mu je svako drugo sredstvo bilo zabranjeno, crnogorski narod dao svoje glasove komunistima i republikancima; za sve one koji hoće da vide istinu, on nije mogao otvorenije manifestovati svoju duboku mržnju prema Beogradu.

Postoji još jedan razlog zbog kojeg je nemoguće govoriti o navodnoj želji crnogorskog naroda: naime, na izborima od 28. novembra 1920. bili su isključeni svi koji su se nalazili ili se još nalaze u zatvorima (a među njima oko 200 uglednih Crnogoraca), svi oni koji se s oružjem u ruci bore po planinama protiv srpskih okupacionih trupa, i najzad nekoliko hiljada naših zemljaka koji su, pred krvavim srpskim režimom, izbjegli u inostranstvo.

U glasanju je učestvovao samo dio stanovništva koji je, plašeći se strašnih represalija Srba, do danas oprezno ostao kod kuće. Srpske vlasti su, želeći da pokažu da je crnogorsko stanovništvo učestvovalo na izborima, morale da pribjegnu prijetnji i sili da bi ga natjerale da glasa. Međutim, čak i taj dio stanovništva je većinom glasao protiv Beograda, i zvanična jugoslovenska štampa je to jednoglasno priznala. Lako je predvidjeti, bez potrebe da se posebno ističu, rezultate koje bi dala konsultacija, da su svi Crnogorci koji su otvoreno protestovali protiv Beograda mogli aktivno da se uključe u izbornu kampanju i uzmu učešća u glasanju.

Sve navedeno opravdava, dakle, zaključak Kraljevske crnogorske vlade: ako vlada Vaše ekselencije izbore od 28. novembra 1920. nastavi da smatra činom kojim je crnogorski narod odlučio o svojoj sudbini, prekršiće načela o samoopredjeljenju naroda.

No, prožeta osjećanjima pravde i nepristrasnosti i u želji da poštedi svoje saveznike od sličnih akata, suprotnih načelima u ime kojih smo zajedno ratovali, crnogorska vlada je memorandumom od 8. aprila 1920. zatražila od Mirovne konferencije u Sanremu i od vlada velikih sila da se crnogorskom narodu pruži prilika da izrazi svoju volju na jedan od do sada poznatih načina za konsultovanje naroda.

Prvi način je bio da crnogorskom narodu dozvoli da iskaže svoju volju putem parlamenta izabranog u skladu sa odredbama Ustava zemlje (opšte pravo glasa). Crnogorska vlada je, u svojoj nepristrasnosti, išla dotle da prihvati međunarodnu kontrolu i okupaciju zemlje za vrijeme tih izbora od strane trupa velikih sila, ako one to žele.
Drugi predloženi način bio je da crnogorski narod, iako je njegova država suverena i saveznička, bude konsultovan putem plebiscita, kao što je to učinjeno u nekadašnjim njemačkim i austrijskim provincijama (Šlezing, Šlezija, Koruška).

Nijedan od ova dva predloga nije bio prihvaćen od strane vlade Vaše ekselencije.

Tako, Kraljevina Crna Gora koja se, prema riječima Njegove ekselencije gospodina Poenkarea, bez ustezanja stavila na stranu Francuske u svjetskom ratu, nije čak dobila od vlade Vaše ekselencije pravo na plebiscit dato neprijateljskim pokrajinama. To pravo je bilo priznato ne samo stanovnicima tih pokrajina pod međunarodnom vojnom okupacijom, već i njihovim građanima u slučaju da su trenutno van domovine i nalaze se u Njemačkoj ili u Poljskoj.

Koji su razlozi zbog kojih Francuska Republika nije dozvolila plebiscitarno konstultovanje u Crnoj Gori?

Zašto Srbija koja uvjerava svijet da je crnogorski narod jednodušan za ujedinjenje, ne prihvata konsultovanje naroda koje bi joj, ako njene tvrdnje odgovaraju istini, dalo priliku da dobije sjajan dokaz o tačnosti njene teze?

Razlog za to je u tome što je Vlada Srbije bila ubijeđena da će se, čim dobije slobodu, crnogorski narod jednodušno izjasniti za potpuno vaspostavljanje crnogorske države, što bi pred svijetom za nju i njene prijatelje značilo javnu osudu terora i nasilja vršenih nad njim već dvije godine.

No, uprkos svemu tome, Vlada Crne Gore rado vjeruje da će vlada Vaše ekselencije, pošto bude bolje obaviještena, dijeliti njeno gledište i da nikada neće za Francusku prihvatiti odgovornost da svjesno, prva povrijedi i poništi pravo na samoopredjeljenje naroda.

IV. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi povreda najelementarnijih načela humanosti
Kad je srpska vlada proglasila nasilnu aneksiju Crne Gore u novembru 1918. crnogorski narod je reagovao, najprije ustankom, a potom četničkim ratovanjem koje i danas traje. Da bi ugušila narodni ustanak i da bi primorala stanovništvo da bez protesta podnosi nasilje čija je žrtva bilo i da položi zakletvu na vjernost kralju Srbije, beogradska vlada je koristila sva sredstva. Zavela je u Crnoj Gori režim terora koji po strahotama prevazilazi sve zločine počinjene u ovom ratu kao i u svim prethodnim. Pod vidom odmazdi, srpska okupaciona vojska u Crnoj Gori je popalila više hiljada kuća i opljačkala isto toliko imanja. U toku dvije godine više od 4.000 Crnogoraca je bilo uhapšeno i zatvoreno zbog toga što su odbijali da odobre zločin počinjen prema njihovoj domovini

. Nakon posljednjih izbora za jugoslovensku konstituantu (od 28. novembra 1920) neki su bili pušteni bez presude pošto su, iako su bili nevini, držani u zatvoru dvije godine; drugi (većinom oficiri) čame još u zatvoru. Više hiljada Crnogoraca bili su lišeni svojih dobara i masakrirani; drugi, zlostavljani ili stavljeni van zakona, potražili su sklonište u crnogorskim šumama. Na stotine žena i djevojaka bilo je silovano i obeščašćeno. Dio dokumenata koji se odnose na ove zločine bio je objelodanjen u zvaničnoj publikaciji crnogorske vlade pod nazivom “Dokumenta o srbijanskim zvjerstvima u Crnoj Gori”.

“Odobravajući aneksiju, odobrili ste zločin koji su beogradske bande počinile prema Crnogorcima”

U toj knjizi se, takođe, nalaze izvještaji engleskih i kanadskih humanitarnih misija, kao i izvještaj specijalnog izaslanika Američke ambasade u Rimu, čija nepristrasnost je van svake sumnje: svi kategorički i nedvojbeno potvrđuju strašni teror koji vlada u Crnoj Gori već dvije godine.

No, notom od 1. novembra 1920. crnogorska vlada je zamolila vladu Vaše ekselencije i, istovremeno, vlade ostalih velikih sila, da pošalju u Crnu Goru jednu međunarodnu komisiju sa zadatkom da konstatuje zločine koje su Srbi počinili i da publikuje svoj izvještaj.

Prava, osjećanja i interesi humanosti koji bi trebalo da spriječe da se ponove slični zločini u budućnosti, nužno su nalagali prihvatanje takvog predloga crnogorske vlade koja, kao što se vidi, traži samo istinu!

Nažalost, umjesto da se povede istim pobudama, vlada Vaše ekselencije je odobrila zločin nasilne aneksije Crne Gore, a time i zločin koji su beogradske bande počinile nad nesrećnim stanovništvom naše zemlje. Je li nam dopušteno da primijetimo da je vlada Vaše ekselencije donijela tu odluku u času kad njeni predstavnici u Društvu naroda, u elokventnim govorima, i u ime humanosti, osuđuju terorizam Kemal-paše čija vojska ugrožava područja na Siciliji i u Siriji, koja su okupirale francuske trupe?

V. Odluka vlade Vaše ekselencije imala bi za cilj da prejudicira stav ostalih velikih sila
Crnogorsko pitanje je po svojoj prirodi međunarodno. Okupacija i nasilna aneksija te države od strane Srbije izvršene su tako da su de facto stvorile ratno stanje između te dvije kraljevine. Ovo je, uostalom, bilo nepobitno utvrđeno memorandumom crnogorske vlade od 5. marta 1919. pod nazivom “Crna Gora pred Konferencijom mira” (I dio).

Međutim, ratni sukob može pravno biti razriješen samo mirovnim ugovorom, zaključenim između dvije zaraćene zemlje ili, ako to nije moguće, odlukom obavezujućom za obje strane, donesenom na međunarodnom sudu ili kongresu, kao što je to slučaj prilikom priznavanja njihove nezavisnosti i njihovog suvereniteta. Ovdje se ne pojavljuju ni jedna ni druga solucija. Vlada Vaše ekselencije nije bila ovlašćena da prizna stanje stvari koje je stvorila srpska vojska, to jest “ujedinjenje” Crne Gore i Srbije.

Osim ova dva gore navedena slučaja, postoje još dva kojima bi vlada Republike mogla, nezavisno od ostalih velikih sila, da prizna to ujedinjenje. Ti slučajevi bi bili: 1. da je crnogorski narod proglasio to “ujedinjenje” putem revolucije, ili 2. da je to učinio preko organa svojih legalnih institucija.

Ali, crnogorska vlada je dokazala, dokumentima objavljenim u memorandumima “Crna Gora pred Konferencijom mira” (I dio) i “Crna Gora pred Društvom naroda”, kao i u ovom dokumentu, da prisajedinjenje Crne Gore Srbiji nije bilo proglašeno ni putem revolucije, niti odlukom njenih legalnih institucija.

Jedino pod pretpostavkom da se desio jedan od četiri gore navedena slučaja, vlada Vaše ekselencije bi imala pravo da prizna ili da ne prizna, prema svojim gledištima i nezavisno od ostalih sila, novo stanje stvari. Kako su ti slučajevi isključeni i kako vlada Vaše ekselencije kao argument uzima jedino izbore za beogradsku konstituantu od 28. novembra 1920, mi smo, na našu veliku žalost, primorani da zaključimo da taj akt Vaše vlade predstavlja ne samo povredu načela međunarodnog prava, već i akt koji ima za cilj da prejudicira odluku ostalih velikih sila u ovom međunarodnom pitanju.

Čast mi je dodati da je vlada Vaše ekselencije izgubila iz vida da je Francuska Republika ranije priznala da pitanje Crne Gore spada u nadležnost svih velikih sila. Evo dokaza:

a) Njegova ekselencija g.Pišon, tada ministar spoljnih poslova Republike, u svojoj izjavi u Skupštini 21. avgusta 1919. priznao je da pitanje Crne Gore spada u nadležnost Mirovne konferencije;
b) Gospodin Poenkare, u svojstvu predsjednika Republike, u svom pismu od 19. decembra 1919. upućenom Njegovom veličanstvu kralju Crne Gore, između ostaloga, kaže:
“É Francuska, vjerna svojim principima i načelima kojima se rukovodi Mirovna konferencija, ostaje čvrsto riješena da poštuje volju crnogorskog naroda i da ništa ne učini što bi bilo suprotno njegovim legitimnim težnjama. U tom će duhu, dakle, vlada Republike, u sporazumu sa svojim saveznicima, učestvovati u rješavanju pitanja Crne Gore. ”

***
Iz svega navedenog, jasno proističe da bi crnogorska vlada imala potpuno pravo da odluku vlade Vaše ekselencije kvalifikuje – ako ona ostane neopoziva – kao dostojnu svih gore nabrojanih ocjena.

Međutim, Kraljevska vlada i dalje u razlozima koje vlada Vaše ekselencije navodi u svojoj noti od 20. decembra 1920. da bi opravdala svoju odluku prema Kraljevini Crnoj Gori, vidi jedino izgovore, određene da održe dosljednost i kontinuitet neprijateljskog držanja prema našoj zemlji koje su, od 1917, neodgovorni i sebični faktori sugerisali raznim vladama Francuske Republike.

Odlikovani crnogorski veterani su zahvaljujući srpskim intrigama tretirani kao ratni zarobljenici

U stvari, pomažući efikasno srpsku vladu u njenim zločinačkim planovima, koje je ona slijedila bez obzira na elementarna načela međunarodnog prava i morala, i baš u času kad su se kralj i Vlada Crne Gore nalazili na gostoprimnom tlu Francuske, vlada Republike je još 1917. bila odlučila da uništi savezničku Crnu Goru.

Tu odluku vlade Francuske Republike prema Crnoj Gori otkrivaju, pored ostalog, memoari princa Siksta Burbonskog i komandanta grofa Armana, francuskih delegata na tajnim pregovorima koje je Francuska započela sa Austrougarskom u namjeri da zaključi separatni mir.

Da su ti pregovori uspjeli, Austrougarska bi sačuvala svoj integritet i Srbija, strahovito izmučena ratom, ne bi mogla dobiti kompenzacije na račun Dvojne monarhije što bi je, pored ostalog, dovelo u situaciju da ne može da plati svome kreditoru nekoliko milijardi. Zbog toga je, kao što se vidi iz pomenutih memoara, tada odlučeno da se Crna Gora dodijeli Srbiji kao nadoknada, obezbjeđujući tako Srbiji izlaz na more, što bi osiguralo njen ekonomski napredak i omogućilo joj da se oduži svome kreditoru i prijateljima.

U cilju ostvarenja tog zločinačkog programa zvanične Srbije, francuska vlada je svim sredstvima pomagala anticrnogorsko djelovanje srpskih vlasti.

Kao dokaz toj tvrdnji, neka nam Vaša ekselencija dopusti da podsjetimo na sljedeće činjenice:
1. U momentu okupacije Crne Gore od strane austrougarskih trupa u januaru 1916. crnogorska vlada je uspjela da evakuiše jednu brigadu svoje vojske. Od te brigade i rasutih crnogorskih vojnika koji su, pred neprijateljskom najezdom, bili izbjegli u savezničke zemlje, sa još 20.000 drugih Crnogoraca koji su boravili u Americi i drugdje namjeravala je da obrazuje novu vojsku. Iako bi ta vojska mogla biti značajna pomoć za stvar Antante, srpska vlada je, u svom zločinačkom planu, intrigama uspjela da spriječi njeno formiranje.

Čim se ta brigada iskrcala na Krf u januaru 1916. srpske vlasti su nastojale, prvo prijetnjom i potkupljivanjem, da je rasture. Uprkos svemu, većina tih ljudi ostade vjerna crnogorskoj zastavi i uspije da, kao nezavisna crnogorska jedinica, ode da se bori neko vrijeme na Solunskom frontu. Stoga, ne postigavši željene rezultate, srpska vlada se zauzela i u tome uspjela, zahvaljujući podršci francuskih vojnih vlasti, da ta jedinica bude udaljena sa fronta. Kasnije, 1917. ti vojnici su internirani u Francusku (Korzika) sa njemačkim zarobljenicima i bili su primorani da na odjeći nose inicijale P. G., oznaku ratnih zarobljenika, iako su neki od njih bili odlikovani francuskim ratnim ordenjem.

Štaviše, uslov koji su francuske vlasti postavile za oslobađanje tih vojnika bio je da stupe u srpsku vojsku. Crnogorska vlada, sa svoje strane, nije imala materijalnih mogućnosti da komunicira sa tim vojnicima, a francuske vlasti, određene da čuvaju te vojnike, čak nijesu dozvoljavale da im se pošalje bilo kakva novčana pomoć. Najzad, 1919. i 1920. jedan dio tih nesrećnika, protiv svoje volje i protiv volje crnogorske vlade, vraćen je u Jugoslaviju.
Na takav način se uspjelo da se Crna Gora spriječi da ima svoju vojsku koja bi, nakon primirja, mogla da zaposjedne i vaspostavi crnogorsku državu. U tom slučaju, srpska vojska ne bi imala ni povoda da uđe u Crnu Goru, niti, prema tome, mogućnosti da proglasi njeno nasilno prisajedinjenje.

2. Vjerna stalnom metodu koji su koristili svi ugnjetači, srpska vlada je, prije svega, pokušala da moralno ubije svoju buduću žrtvu. U tom cilju je strpljivo radila kod saveznika da krivo predstavi ulogu Crne Gore i njenog kralja u toku ovog rata. Uspjeh te perfidne intrige kod saveznika vidi se prvenstveno i naročito u neograničenoj podršci koju joj je osigurao veoma veliki dio savezničke štampe koja je, istina, bila subvencionirana od strane srpske vlade, ali koja, tokom rata, nije mogla u tolikoj mjeri da joj služi bez saglasnosti odgovarajućih vlada. Isto tako, bez dogovora sa francuskom vladom bilo bi nemoguće osnovati u Parizu takozvani “Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje”, sastavljen od pet članova, koje je Srbija plaćala da klevetaju Crnu Goru i njene predstavnike i da posluže zvaničnoj Srbiji kao instrument za što bolje vođenje spletki protiv ove države.

Početkom 1917. godine u momentu najaktivnijih pregovora između Francuske, Engleske i Austrije radi sklapanja separatnog mira, taj Odbor je, pod očiglednom zaštitom organa Francuske Republike, vodio najgnusniju kampanju protiv svoje domovine. Svi članovi tog izdajničkog Odbora koji su radili protiv Prava i časti Crne Gore imali su, na primjer, povlasticu da u svakom trenutku mogu da idu u neutralnu zemlju i da se vraćaju u Francusku, u doba kad je svaki premještaj bio strogo zabranjen ostalim Crnogorcima koji su ostali odani patrioti.

Francuska cenzura pravila je smetnje svemu onome što je pisano u korist istine i časti Crne Gore

Mogu se, sa dokazima u ruci, navesti slučajevi kad su francuske vlasti odbile vizu za Švajcarsku Crnogorcima koji su radili u zvaničnim misijama za Crveni krst Crne Gore, dok su tim istim osobama izdavane vize nekoliko dana kasnije na intervenciju pomenutog Odbora. Izlazak iz Francuske, čak i za putovanje u Italiju, bio je zabranjen ne samo pojedinim Crnogorcima, već i zvaničnim delegatima crnogorske vlade koju je priznala vlada Francuske Republike.
Otpadnici o kojima govorimo su kod francuske cenzure uživali posebne povlastice. Bilo im je dozvoljeno, kao i svim srpskim agentima uopšte, da klevetaju Crnu Goru i njenog kralja, dok se drugoj strani uskraćivalo elementarno pravo legitimne odbrane.

Crnogorska vlada posjeduje dokaze koji nepobitno pokazuju da je cenzura išla čak dotle da je sama protežirala crnogorske otpadnike od opravdanih optužbi koje su protiv njih dizali njihovi zemljaci koji su ostali vjerni domovini. Isto tako, crnogorska vlada posjeduje dokumenta koja utvrđuju da je cenzura pravila smetnje svemu onome što je pisano u korist istine i časti Crne Gore. Navedimo, među mnogobrojnim, slučaj jedne ode posvećene Crnoj Gori engleskog pjesnika Tenisona, kao i odlomak iz članka koji je g. Klemanso napisao u januaru 1916. kao novinar, u korist Crne Gore, u svom listu “L`Homme Enchayno” (“Okovani čovjek”), članka čije preštampavanje je francuska cenzura bila zabranila. Možda ne bi bilo suvišno da se primijeti da se sve ovo događalo u trenutku kad je francuska vlada bila zabranila štampi objavljivanje svakog napisa nepovoljnog za Austriju, iako su Austrija i Francuska tada bile u punom jeku rata.

3. Od dana kada se crnogorska vlada smjestila u Francuskoj, francuska, engleska i ruska vlada su joj odobrile mjesečni kredit od 400.000 franaka, čiju jednu polovinu je uplaćivala francuska vlada, a drugu vlada Velike Britanije. Nekoliko mjeseci kasnije, ta suma je smanjena na 200.000 franaka. Tu subvenciju, čak i tako umanjenu, francuska vlada nije davala za period od 20 mjeseci, tj. od 1. januara 1917. do 1. septembra 1918.

Lišiti zvaničnu Crnu Goru prihoda koji za francusku vladu predstavljaju minimalan izdatak značilo je, očigledno, onemogućiti crnogorskoj vladi da opstane i da pomaže svoje zarobljenike i internirce, držane u koncentracionim logorima u Austriji i Njemačkoj, kao i nevoljnike koji su ostali u Crnoj Gori. Nasuprot tome, baš u to doba, sve ostale vlade, a posebno srpska, primale su od Francuske svu pomoć potrebnu za zadovoljenje sličnih potreba u njihovim državama. Stoga, Srbija je znala da vješto iskoristi bijednu situaciju u kojoj su se nalazili crnogorski zarobljenici i internirci. Brinula se da im pošalje malu pomoć koja im je davana jedino pod izričitim uslovom da se prethodno odreknu crnogorske države i da priznaju za suverena srpskog kralja Petra.

4. U času zaključenja primirja između saveznika i centralnih sila, Vlada Francuske Republike je zadržala u Francuskoj kralja i vladu Crne Gore pod izgovorom da savezničke trupe treba da uspostave red u našoj zemlji: to se vidi iz pisama Nj. eks. gospode Poenkarea i Pišona od 4. i 24. novembra 1918.

Zabrana da se vrate u svoju zemlju, dostavljena Njegovom veličanstvu kralju i vladi Crne Gore, prenesena je u ime vlade Republike crnogorskoj vladi preko Njegove ekselencije g. Delaroš-Vernea, poslanika Francuske Republike kod crnogorske vlade, koji je 16. i 19. novembra 1918. izvolio upoznati Kraljevsku vladu da će, u protivnom, vlada Republike prekinuti diplomatske odnose sa Crnom Gorom i spriječiti njene predstavnike da iz jedne francuske banke podignu potrebnu sumu za to putovanje.

U isto vrijeme, svojim saopštenjem od 22. oktobra 1918. i gorepomenutim pismima Nj. eks. gorepomenute gospode Pišona i Poenkarea, vlada Republike, kao što smo već pokazali, garantovala je da će savezničke trupe poštovati suverenitet i ustavne institucije Crne Gore.

Međutim, ta obećanja vlade Republike, obećanja koja crnogorska vlada s pravom smatra obavezama časti datim od vlada velikih sila u ime kojih je djelovala francuska vlada, nijesu održana.

U stvari, general Franše d`Epere i savezničke trupe stavljene pod njegovu komandu djelovali su sasvim suprotno. Prije svega, nijesu francuske trupe ušle u Crnu Goru, kao što je bilo obećano u pismu g. Poenkarea od 29. novembra 1918, već srpske trupe i komitadžije sa nekoliko veoma slabih francuskih odreda.

Srpske trupe koje su tada okupirale Crnu Goru nijesu se nalazile samo pod vrhovnom komandom generala Franše d`Eperea, već i pod direktnom komandom francuskog generala Venela.

Zatim, potpuno suprotno obećanjima, te trupe na najbrutalniji način povređuju suverenitet Crne Gore, iako je vlada Republike obećala da će “poštovati ustavne vlasti kao i slobode crnogorskog naroda”.

Francuzi su 1919. pod maskom Crvenog krsta tajno poslali municiju srpskom garnizonu na Cetinju

Okupacione trupe generala Franše d`Eperea, koje su u oktobru 1918. ušle u Crnu Goru, bile su praćene sa desetak crnogorskih otpadnika, srpskih agenata koji su do tada živjeli u Francuskoj gdje su vodili klevetničku kampanju protiv svoje domovine. Uz pomoć tih trupa, ovi agenti su uzurpirali suverenu vlast Crne Gore, ukinuli Ustav, imenovali vlasti, na silu organizovali izbore povoljne za njihove namjere i sazvali skupštinu svojih agenata koju su nazvali “Velika narodna skupština”. Ovaj skup, lišen svake zakonske osnove, proglasio je prisajedinjenje Crne Gore Srbiji.

Iz navedenog proizlazi jasno da vojska pod komandom generala Franše d`Eperea ne samo da nije poštovala Ustav zemlje, kao što je to bila obećala vlada Republike, već nije čak poštovala ni slobodu i osjećanja crnogorskog naroda, koji je bio i još uvijek je jednodušno protiv prisajedinjenja Crne Gore Srbiji. I to nije sve.

Savezničke trupe su se otvoreno stavile na stranu uzurpatora. Evo za to nekoliko dokaza. U januaru 1919. prilikom krvavog sukoba između srpskih trupa i pobunjenih Crnogoraca, francuske trupe su se jako zauzele za Srbe. U mjestu Vir, jedan francuski mitraljeski odred je oružanom silom spriječio prelazak preko jednog mosta jednom odredu Crnogoraca koji su protestovali i išli na Cetinje.

General Venel, kao vojni guverner, uvijek je u našoj zemlji bio u pratnji crnogorskih otpadnika, plaćenika Srbije, o kojima smo već govorili, pa je čak odbio da primi izaslanike stanovništva koji su dolazili da mu izlože svoje žalbe.
General Franše d`Epere je usvojio isto držanje tokom svog boravka u Crnoj Gori u februaru 1919. Njegova pristrasnost je išla tako daleko da je učestvovao zvanično na banketu koji su, u njegovu čast, na Cetinju organizovali uzurpatori legalne vlasti savezničke Crne Gore.

Tokom crnogorskog ustanka protiv okupacionih srpskih trupa koji se zbio početkom januara 1919, crnogorski ustanici su opkolili srpski garnizon na Cetinju. Kad je garnizon bio spreman da se preda, francuska komanda u Kotoru (čiji šef je bio general Venel) mu je automobilom poslala artiljerijsku municiju sakrivenu među zalihama Crvenog krsta koje su pratili francuski vojnici i zbog toga su ih crnogorski pobunjenici pustili da prođu.

5. Odgovornost francuske vlade u nasilnoj aneksiji Crne Gore potvrđuje se, najzad, i sljedećim činjenicama:
Pošto je vidjela da su legalni predstavnici Crne Gore i crnogorski patrioti bili spriječeni da se vrate u svoju zemlju, predviđajući zločinačke namjere srpske vlade, crnogorska vlada je na vrijeme zamolila vladu Republike, svojim notama od 27. oktobra 1918. br. 2223, od 28. oktobra br. 2224, od 2. novembra br. 2241, od 6. novembra br. 2255, da isto tako ne dozvoli izlazak sa teritorije Republike desetini crnogorskih podanika, agenata Srbije koji su, kao što smo to gore naveli, uz pomoć savezničkih trupa, uzurpirali legalnu vlast u Crnoj Gori i na silu proglasili njeno pripajanje Srbiji. Ova zabrana bi imala za cilj da ih spriječi da počine zločine koje su kasnije zaista i počinili.

Notom od 17. novembra 1918. dostavljenom preko opunomoćenog ministra g. Delaroš-Vernea, vlada Republike je odgovorila crnogorskoj vladi da su date instrukcije nadležnim francuskim vlastima da se ne dozvoli odlazak licima navedenim u pomenutim notama.

Ipak, uprkos tim uvjeravanjima, sve te osobe su mogle slobodno da otputuju iz Francuske i upravo uz njihovu pomoć je počinjen srpski zločin u Crnoj Gori. Jedan od tih poznatih srpskih agenata je otišao čak do Avra da tamo dočeka 300 jugoslovenskih “dobrovoljaca” sa kojima se ukrcao na jedan francuski parobrod u Tulonu, koji je kretao za Crnu Goru, pošto im je prethodno obukao francuske uniforme. Nekoliko dana kasnije, ti navodni dobrovoljci su ubijali crnogorske građane koji su se usudili da ne priznaju aneksiju Crne Gore od strane Srbije.

S druge strane, kad je Crnogorsko poslanstvo u Parizu, pismom od 20. novembra 1919, br. 2838, zatražilo vize za tri činovnika crnogorske vlade koji su namjeravali da idu u Crnu Goru, ne samo da su vize bile odbijene, već su im pasoši zadržani. Dvojica od njih, koji su iz porodičnih razloga morali ipak da se vrate u Crnu Goru, nešto kasnije su zatražili srpske pasoše. Sa tim pasošima, odmah im je bilo omogućeno da otputuju. Isti slučaj bio je sa svim crnogorskim patriotima, jer, protivno svim međunarodnim pravilima, francuske vlasti su ih sprječavale da napuste teritoriju Republike. Počeli su da im to dozvoljavaju tek u jesen 1919.

Uprkos svim nasiljima koje su vršile savezničke trupe u Crnoj Gori i uprkos svim nepravdama i uvredama kojima su bili izloženi Njegovo veličanstvo kralj i crnogorska vlada, zločinački plan Srbije za nasilnu aneksiju Crne Gore nije mogao biti ostvaren zbog nepopustljivog otpora crnogorskog naroda u zemlji i crnogorske vlade u inostranstvu.

Crnu Goru su gurali u naručje Petra Karađorđevića i nije ih zanimalo šta Crnogorci misle o svom kralju

Da bi onemogućila opstanak crnogorske vlade, Vlada Francuske Republike, pošto je, kao što je pokazano, predala crnogorsku teritoriju Srbiji, obustavila joj je uplatu mjesečnih avansa od 100.000 franaka, obavještavajući je o toj mjeri 27. oktobra 1919, iako nije izvršila uplatu za mjesec oktobar, kao što je to radila prethodnih mjeseci.
***

Nakon ovog iskrenog i lojalnog izlaganja činjenica, Vlada Kraljevine Crne Gore želi da vjeruje da će vlada Vaše ekselencije, bez sumnje pristrasno i nepotpuno informisana od strane zainteresovanih faktora, shvatiti svu veličinu nepravde učinjene savezničkoj Crnoj Gori, i da će znati, isto tako lojalno kako to čini crnogorska vlada, da prizna da nije u interesu francuskog naroda, niti u interesu civilizovanog svijeta, da ta nepravda bude sankcionisana odlukom koju nam je vlada Vaše ekselencije dostavila 20. decembra 1920.

U toj nadi, Kraljevska crnogorska vlada, svjesna svog prava, ubijeđena u pravednost stvari crnogorskog naroda, uvjerena da radi za zajedničko dobro velikog francuskog naroda i mučeničke Crne Gore, akt vlade Vaše ekselencije smatra običnim prekidom diplomatskih odnosa između Crne Gore i Francuske.
Izvolite primiti, Ekselencijo, izraze mog najdubljeg poštovanja.

(potpisan): J. S. Plamenac, predsjednik Ministarskog savjeta i ministar spoljnih poslova Crne Gore

Priredio

dr Šerbo Rastoder