Piše: mr Jadranka Selhanović
Ideja o izgradnji Njegoševog mauzoleja nastala je krajem 1951. godine, u vrijeme obilježavanja 100. godišnjice Njegoševe smrti. Tadašnji predsjednik crnogorske vlade, Blažo Jovanović, stupio je u kontak s vajarom Ivanom Meštrovićem, koji se nalazio u Americi. Vajar Meštrović bio je počastvovan prijedlogom crnogorske vlade da se njemu povjeri izrada Njegoševog spomenika na Lovćenu.
Pripreme za izgradnju Njegoševog mauzoleja otpočele su sredinom 1952. godine. Njegošev spomenik, koji je prema Meštrovićevoj zamisli, u splitskom ateljeu klesao vajar Krstulović, stigao je na Cetinje 1957. godine. Godinu kasnije na Cetinje su iz Splita dopremljene i karijatide. Za vrijeme trajanja vajarskih radova na Njegoševom spomeniku, užurbano su tekli i radovi u podnožju i na vrhu Lovćena. Crnogorska vlast je nastojala da radove na mauzoleju završi, i mauzolej svečano otvori 1963. godine, povodom obilježavanja 150. godišnjice Njegoševog rođenja. Plan crnogorske vlade da izgradnju mauzoleja okonča 1963. godine, spriječio je nedostatak novca. Zbog finansijskih razloga, Vlada početkom 1962. godine donosi i odluku o obustavljanju radova na mauzoleju.
SRPSKA ŠTAMPA, SPC, MCP
Kako je izgradnja Njegoševog mauzoleja zahtijevala uklanjanje postojeće kapele na Lovćenu, koju je 1925. godine podigao kralj Aleksandar Karađorđević, odluka o obustavi radova, bila je pogodna prilika da se iz određenih srpskih centara otpočne sa osporavanjem opravdanosti njegove dalje izgradnje. U srpskoj štampi objavljivani su tekstovi u kojima se osporavala umjetnička koncepcija Meštrovićevog projekta mauzoleja, ali su se iza takve argumentacije najčešće skrivali ideološki motivi. Javne rasprave i polemika u štampi, u kojima su iznošeni stavovi “za” i “protiv” izgradnje mauzoleja na Lovćenu, trajale su do kraja 1968. godine. Upravo tada, crnogorsko rukovodstvo, odnosno opština Cetinje, donosi Odluku o nastavku radova i podizanju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu po projektu Ivana Meštrovića. Odluka o podizanju mauzoleja značila je da će kapela na Lovćenu biti uklonjena. Odlučnost crnogorskog rukovodstva da istraje na izgradnji Njegoševog mauzoleja, usmjerila je njegove protivnike da obustavu gradnje, koju su do tada tražili putem štampe, zatraže od sudskih organa.
Protiv akcije crnogorske vlasti da ukloni kapelu sa Lovćena i izgradi Njegošev mauzolej, oglasila se Crnogorsko -primorska mitropolija Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, podnošenjm tužbe Ustavnom sudu Jugoslavije. Crnogorsko-primorska mitropolija je tužbom osporavala zakonitost Odluke o podizanju mauzoleja na Lovćenu, ističući svoje pravo na Njegoševu kapelu na Lovćenu. U namjeri da zaštiti obilježje ideologije koja nije bila svojstvena tadašnjoj Crnoj Gori, mitropolit Crnogorsko-primorske mitropolije, Danilo Dajković, obratio se tužbom saveznom Ustavnom sudu. Izopštavanje crnogorskih pravosudnih organa u ovom pravnom sporu, od strane Crnogorsko-primorske mitropolije, jasno je ukazivalo na njen odnos prema Crnoj Gori.
REAKCIJE CRNOGORSKOG RUKOVODSTVA
Ovakva aktivnost SPC u Crnoj Gori, podstakla je crnogorsko državno i partijsko rukovodstvo da izvrši određene konsultacije sa drugim republičkim rukovodstvima, i to onima koja su imala slično iskustvo u odnosima sa ovom vjerskom institucijom. U prvom redu, čelnici Crne Gore smatrali su za potrebno da razgovaraju sa rukovodstvom Makedonije, gdje je spor sa SPC zbog statusa Makedonske pravoslavne crkve bio najjačeg intenziteta. Takođe, crnogorsko rukovodstvo je smatralo za potrebno da razgovara i sa čelnim ljudima Srbije, vjerujući da oni mogu imati najviše uticaja na vrh SPC. Upravo zbog toga su aktivnosti koje je preduzimala Crnogorsko-primorska mitropolija da bi osporila izgradnju mauzoleja, bile predmet rasprava zajedničkih sjednica predstavnika crnogorskog, s jedne, i makedonskog i srpskog partijskog i državnog rukovodstva, s druge strane.
RAZGOVORI U SKOPLJU I TITOGRADU
Na sastanku održanom u Skoplju, juna 1970. godine, predstavnici dva republička rukovodstva govorili su, pored političko-ekonomskih i privrednih pitanja, i o odnosu Srpske pravoslavne crkve prema Njegoševom mauzoleju, koje je, kako je tumačeno, imalo dodirnih tačaka sa odnosom Srpske pravoslavne crkve prema Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Samo deset dana nakon održavanja ove sjednice, crnogorsko rukovodstvo se sastalo i sa predstavnicima Sekretarijata Centralnog komiteta SK Srbije u Titogradu. Povod za održavanje sastanka, kako je najavljeno, bila je izgradnja Njegoševog mauzoleja.
Upravo s namjerom da ukažemo na značajna dešavanja iz vremena izgradnje Njegoševog mauzoleja, objavljujemo izvode iz stenograma sa sjednice održane u Skoplju 17. 06. 1970. godine, kojoj su prisustovali predstavnici najviše državne i partijske vlasti iz Crne Gore i Makedonije, kao i izvode iz stenograma sa sjednice odražne u Titogradu 26. juna 1970. godine, o razgovorima vođenim između crnogorskog partij skog rukovodstva i predstavnika Sekretarijata Centralnog komiteta SK Srbije.
Izvodi stenograma sa sastanaka održanih u Skoplju i Titogradu, svjedoče o vremenu u kojem su napori crnogorskog rukovodstva da izgradi Njegošev mauzolej na Lovćenu bili od presudnog značaja u afirmaciji suverenih prava Crne Gore i nacionalne samobitnosti Crnogoraca. Stenogrami sjednica koje objavljujemo nalaze se u Državnom arhivu Crne Gore, Arhivski odsjek za istoriju radničkog pokreta u Podgorici, u fondu Centralni komitet SK Crne Gore 1945-1989. Izvori koje objavljujemo do sada nijesu korišćeni u istoriografskim radovima.
STENOGRAFSKE BILJEŠKE
Sa razgovora vođenih između delegacija SR Crne Gore i SR Makedonije, 17. juna 1970. godine (Skoplje)
Sastanku su prisustvovali: Angel Čemerski, predsjednik Centralnog komiteta SK Makedonije, Nikola Minčev, predsjednik Skupštine Makedonije, Ksente Bogoev, predsjednik Izvršnog vijeća Makedonije, Veselin Đuranović, predsjednik Centralnog komiteta SK Crne Gore, Vidoje Žarković, predsjednik Skupštine Crne Gore i Žarko Bulajić, predsjednik Izvršnog vijeća Crne Gore. Izvod iz izlaganja :
ANGEL ČEMERSKI
Htio bih da vam predložim da danas pre podne razgovore posvetimo problemima o privrednoj situaciji i o našem stavu o sistemskim pitanjima, a popodne da nastavimo rad sa diskusiom o političkim pitanjima.
Da vas upoznam sa jednim specifičnim problemom, a to je pitanje odnosa Makedonske pravoslavne crkve (MPC) sa Srpskom pravoslavnom crkvom (SPC). Ja sam i pred drugom Titom na političkom aktivu pokrenuo to pitanje. Naime, radi se o sljedećem: mi ovom problemu ne prilazimo kao problemu religije i vjerskih odnosa. Činjenica je da je sva naša inteligencija ateistička. Nema vjerujućih, ali je ona jako osjetljiva na odnos SPC prema autokefalnosti makedonske crkve. Jer svaki napad na tu crkvu, svako nepriznavanje ili sputavanje ona tretira šire, a i cio narod kao napad na makedonsko nacionalno biće. Naime, pojedine sredine, nama je to svima poznato, a kada smo razgovarali sa drugovima iz Srbije i oni su sami to iznosili, kakvu ulogu imaju i kakvu mogu da odigraju izvjesni krugovi SPC.
U posljednje vrijeme se osjeća jedna šira njihova aktivnost, ne samo u odnosu na stav koji su do sada imali prema MPC, nego jednu širu aktivnost, publicističku, preko koje pokušavaju da plasiraju stare preživjele velikosrpske koncepcije o makedonskoj crkvi i makedonskoj naciji. Dakle, SPC kroz te publikacije zauzima slične pozicije kao što ih zauzima i bugarska politika. Mislim da ćemo morati da preduzmemo neke korake. Pre svega, ti koraci mogu biti različiti, naravno vodeći računa o tome kakva je situacija u samoj Srbiji, o tome što drugovi tamo mogu učiniti, a ja mislim da jedan dio mogu učiniti. Mogu prije svega uticati na to, odnosno ukazati na to, da to odudara od naše opšte politike nacionalne ravnopravnosti jugoslovenskih nacija. Mogu se vršiti i drugi pritisci na njih i ukoliko i Savezno
izvršno vijeće ravnopravnije tretira sve ove vjerske zajednice, jer još postoje neki specifični tretmani u odnosu na jednu i na drugu crkvu, ovo su sitne stvari ali jako osetljive da bi to moglo da izvjesne snage koje postoje u toj crkvi ako ne u samom vrhu ali dole, da bi mogle te snage da vrše uticaj u jednom pozitivnom pravcu.
VESELIN ĐURANOVIĆ
Htio bih nešto reći vezano za odnose sa Srpskom pravoslavnom crkvom, o kojima je drug Čemerski već govorio, iako sam ja i mimo toga htio da kažem nešto, pošto smo mi već u takvim odnosima sa njom.
Naime, ti odnosi sa SPC počeli su da se zaoštravaju, po našoj ocjeni, vezano za dva momenta. Za Brionsku sjednicu i za pitanje autokefalnosti Makodenske pravoslavne crkve. To je od prilike posljednjih 34 godne. Što se tiče ovog prvog, mnoge naše analize pokazuju da se SPC u Crnoj Gori počinje baviti politikom, pokušavajući da to bude jedan od kanala jačanja dejstvovanja tih ostataka velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori. Tu imamo jedan potpuno ignorantski odnos i najodgovornijih funkcionera SPC prema Crnoj Gori, rješenju crnogorskog nacionalnog pitanja onako kako je riješeno, počev od Germanovih izjava pa do odnosa i stavova koje mitropolit Crnogorsko-primorski ima u odnosu na to pitanje. Drugo, mislim da ovakva orijentacija SPC je posljedica njene borbe za svoj položaj, za jačanje svog položaja koji je jako oslabljen autokefalnošću MPC. Mislim da oni na određen način vrše jedan pritisak, vode jednu politiku, koja bi mogla onemogućiti eventualne pojave rađanja ideje o autokefalnosti crnogorske crkve, koja je ukazom kralja Aleksandra izgubila svoju samostalnost 1921. godine.
Ustvari, mislim da pitanje njihovog odnosa prema podizanju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu je samo jedan oblik, jedna forma gdje oni pod plaštom sačuvanja tih „crkvenih” odnosa koji su postigli zakonom o odnosima između crkve i države, ustvari biju bitku političkog karaktera. Tu su oni u sprezi sa ostacima velikosrpskog nacionalizma koji svoj odnos prema podizanju mauzoleja u svakom momentu nastoje da ispolje. Mi smo sada preko Vjerske komisije iznijeli neke ocjene, koje su objavile „Politika” i „Borba”. Mi smo tu iznijeli veoma određene kategorične ocjene o tim odnosima, polazeći od njenog odnosa prema Crnoj Gori i crnogorskoj nacionalnoj individualnosti. Postavili smo pitanje, pošto je Mitropolija Crnogorsko-primorska u sastavu SPC, da li odnos Mitropolije izražava odnos SPC kao cjeline. Rekli smo u tim ocjenama da nema nikakvih nesporazuma u odnosima crkve i države na svim onim pitanjima koja su regulisana Ustavom i Zakonom.
Ima još izvjesnih neregulisanih imovinsko-pravnih odnosa, ali nema nikakvih nesporazuma vezanih za odnose crkva-država. Istakli smo jedan stav koji od prilike znači sljedeće: da u koliko se ne bi pokazala spremnost i volja da se oni odreknu te političke aktivnosti i ambicija da se bave politikom, da bi mi morali ići korak dalje u tome. Mi sada razmišljamo o mogućnosti opstanka mitropolita crnogorsko-primorskog na tom položaju, što zavisi od daljeg toka događaja. On je u krajnje reakcionarnom krilu SPC po svakom pitanju, a posebno na ovom pitanju autokefalnosti. On je, inače, po svojoj biografiji jedan dosta čudan tip.
On je odmah poslije ujedinjenja bio policijski pisar u Rijeci Crnojevića. On je Crnogorac iz Cetinja. Poslije 1925-1926. godine prešao je u Makedoniju, tu se negdje zakaluđerio, potom je otišao gore (Beograd), bavio se finansijskim pitanjima SPC, ponešto sarađivao sa Udbom u svoje vrijeme. Tu je interesantno to što oni sada vrše snažan pritisak na sveštenstvo u Crnoj Gori, jer Udruženje sveštenika u Crnoj Gori ima konstruktivan stav. Ono je čak iznijelo javno svoje stavove oko projekta mauzoleja. Oni sada vrše torturu nad sveštenicima. Mitropolit je poslao pismo sveštenicima u kojem traži izjašnjavanje od svakog pojedinačno oko mauzoleja, vršeći pritisak, prijeteći sankcijama, tako da smo mi sada u jednoj potrebi da politički zaštitimo položaj sveštenika i položaj tog Udruženja.
Mi smo saopštili te stavove mitropolitu preko predsjednika Vjerske komisije. Taj razgovor je, inače, završen ne mnogo slavno, tako da sada očekujemo da vidimo kako će se sve to poslije ovih ocjena i poteza odvijati. Onda bi mi dalje preduzeli nešto. I mi smo imali namjeru da razgovaramo sa drugovima iz Srbije, da vidimo da li oni imaju uticaja na SPC, da li da idemo uz njihovu političku pomoć, ili da idemo direktno u rasčišćavanju tih odnosa, bez obzira kakve bi bile posljedice po SPC, odnosno njen položaj u Crnoj Gori. Kada je Tito bio u Crnoj Gori mi nijesmo pozvali na prijem Danila (mitropolit Danilo Dajković), jer je on u određenim prilikama stavio do znanja jedan svoj reakcionaran odnos prema Titu.
(nastavak feljtona objavljenog u Vikend novinama možete pročitati u ponedjeljak na našem portalu)