O ruskom uticaju u Crnoj Gori i na Zapadnom Balkanu

Ruski i velikosrpski nacionalizam na Zapadnom Balkanu pronalaze zajednički jezik uvijek kada se za to kreiraju povoljne međunarodne okolnosti: kada Zapad zanemari istorijski utvrđeni potencijal aktera u regiona za generisanje novih podjela i sukoba, i kada Rusija uvidi da geopolitički položaj Zapadnog Balkana predstavlja pogodno tle za šira globalna sučeljavanja Rusije sa zapadnim silama, navodi se u publikaciji Riječ kao oružje: Ruski digitalni tragovi na Zapadnom Balkanu čiji su autori Anđelka Rogač i prof. dr Srđan Darmanović.

Rusija je svjesna da ne posjeduje resurse za vojnu nadmoć u regionu niti je njen ekonomski model privlačan za države Zapadnog Balkana. Stoga se okreće hibridnim taktikama. Takođe, Rusija postaje prisutna u ključnoj energetskoj infrastrukturi, podstiče kulturne veze i vjerske veze Ruske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve. U isto vrijeme, podstiče istorijski ukorijenjene etničke podjele. Posebnu pažnju poklanja ruskim i domaćim medijima spremnim da distribuiraju ruski propagandni sadržaj I društvenim mrežama na kojima se uporno plasiraju narativi da su SAD, NATO i EU hegemone, nemoralne imperijalističke sile.

Faktori koji pogoduju ruskom suberzivnom djelovanju na Zapadnom Balkanu

Mnogo faktora ide na ruku ruskoj procjeni da propagandom i dezinformisanjem na Zapadnom Balkanu može podrivati Zapad, smanjiti uticaj evroatlantskih struktura i razoriti vrijednosti liberalne demokratije. Najprije, događaji poput Bregzita, porast uticaja Turske i Rusije, ekonomski rast Kine i država Persijskog zaliva, povratak geopolitike sfera uticaja sa Trampovom administracijom, učinili su da je sve manje vidljiv globalni konsenzus o liberalnoj demokratiji kao najboljem modelu vladavine i konačnom ishodu demokratskih tranzicija.

Liberalna demokratija suočila se sa izazovima čak i unutar SAD i EU, a suštinski nedemokratski populistički modeli plasiraju se u javni diskurs kao alternativne neliberalne forme demokratije. Ruska prijetnja evroatlantskoj bezbjednosti i zapadnom sistemu vrijednosti posredstvom Zapadnog Balkana nerijetko se i zanemaruje. Racionalna je pretpostavka da se države Zapadnog Balkana nalaze izvan neposredne sfere geopolitičkog interesovanja Moskve i da je, u njenim očima, region prije svega jedan od mnogih “teatara” za suočavanje sa Zapadom.

Kompleksni medijski ekosistemi na Zapadnom Balkanu dodatno pogoduju ruskom subverzivnom djelovanju. Razlog za ovo su, pored ostaloga, velika medijska polarizacija, koncentracija moći u upravljanju medijima, odsustvo pravne regulative kada su u pitanju online platforme, naprasne pojave velikog broja online medija uporedo sa gašenjem lokalnih novina, eksplozivna popularnost društvenih mreža među svim godištima, a naročito mladima. Srbija predstavlja glavno središte širenja ruske propagande na Zapadnom Balkanu, a činjenica da se srpski jezik razumije ili govori i u Bosni i Hercegovini, djelovima Kosova, Cnoj Gori i Sjevernoj Makedoniji čini da ruska propaganda lako dopire posredstvom društvenih mreža i domaćih medija koji prenose sadržaj ruskih i srpskih medija i na svih šest država Zapadnog Balkana.

Proruski dezinformacioni narativ se promoviše: a) posredstvom medija pod političkom kontrolom elita u državama Zapadnog Balkana; b) posredstvom medija koji su politički ili ideološki bliski Rusiji, bez obzira da li ih podržavaju državni akteri, i c) posredstvom medija koji to čine zarad ekonomske koristi.

Primjer Crne Gore

Crna Gora predstavlja možda i najupečatljiviji primjer lakoće kojom meka moć Rusije prelazi u maligni uticaj i miješanje u unutrašnje poslove. Ruski maligni uticaj u Crnoj Gori nije jednostavno mjeriti. Ostvaruje se direktnim aktivnostima, kroz djelovanje Srpske pravoslavne crkve (SPC), srpskih vlasti, medija u Srbiji i u Crnoj Gori. Srpske vlasti i SPC pritom nijesu samo ruski proxy akteri, već u Crnoj Gori sprovode i sopstvenu političku agendu. Rizik ruskog propagandnog djelovanja nije se umanjio ni nakon učlanjenja u Alijansu, štaviše, dobio je na intezitetu. Rusija je koristila sve političke krize, podržavajući oponente evroatlantski orijentisane vlasti.

Kao što je Ruska pravoslavna crkva neraskidivo povezana sa ruskom propagandom koja promoviše jedinstveni proruski etnički i politički prostor na području bivšeg Sovjetskog Saveza, Srpska pravoslavna crkva služi kao oruđe za implementaciju pansrpske ideje i njene sadašnje manifestacije tzv. Srpskog sveta. Rusija sebe predstavlja kao zaštitnicu Slovena i pravoslavnog stanovništva, mobilišući Srpsku pravoslavnu crkvu u nastojanju da zemlje sa većinski pravoslavnim stanovništvom drži pod svojim patronatom.

Naročito je ovo moguće otkada su nacionalističke struje u Srbiji dozvolile i veću prisutnost Srpske pravoslavne crkve u javnom i političkom životu Srbije. Nerijetko se čini da je današnja politička uloga Srpske pravoslavne crkve slična onoj na kraju osamdesetih i tokom devedesetih godina prošlog vijeka, kada su sveštenici podsticali ratno raspoloženje i pozivali na odbranu srpskih svetinja. Srpska pravoslavna crkva otvoreno je podržavala jednu stranu u kampanji za izbore 30. avgusta 2020. Nova vlada je nedugo nakon formiranja dobila satiričan nadimak apostolska. Razlog nijesu samo bliske veze konstituenata vladajuće koalicije sa Srpskom pravoslavnom crkvom u predizbornom procesu, već i to što je njen sastav dogovoren u jednom od manastira u Crnoj Gori, a značajan dio članova Vlade porodično ili svojim djelovanjem tijesno je vezan za crkvene poslenike i u donošenju odluka naklonjen sprovođenju volje SPC.

Udruženo djelovanje ruskih i srpskih medija u širenju (pro)ruske propagande

Ruski mediji u Srbiji lako dopiru do publike u Crnoj Gori, zbog čega Rusija ne mora imati značajnija ulaganja u plasiranje propagande. U širenju proruske propagande u Crnoj Gori ključnu ulogu igraju srpski mediji, koji se mogu podijeliti u tri grupe: 1) štampani i online distribuirani mediji Beograda bliski vladajućim elitama u Srbiji, poput Blica, Politike, Borbe, Večernjih novosti, 2) srpski tabloidi poput Alo, Kurir, Telegraf, Informer, 3) beogradski desničarski portali kreirani 2015. godine.

Ruski mediji sa pažnjom prate sve političke krize u Crnoj Gori. Najprije je to bio slučaj sa protestima 2015. i 2016. godine u organizaciji opozicionog Demokratskog fronta, kako bi se potpomogla smjena vlasti i spriječio ulazak Crne Gore u NATO.

Već u tom vremenu, ruski mediji imali su favorita u lideru Pokreta za neutralnost i sadašnjem poslaniku Skupštine Crne Gore Marku Milačiću. Njegova Facebook stranica u susret izborima 2016. godine bila je izuzetno posjećena, uz veliki broj pratilaca iz Srbije i Republike Srpske, čime se stvarao dojam izuzetne popularnosti ideje o neulasku Crne Gore u NATO.

Ruska propaganda nije utihnula nakon neuspjelog pokušaja državnog udara. Moskovske dnevne novine Moskovskij Komsomolets predstavljale su Đukanovića kao diktatora, a ostavljale mogućnost i da Crnu Goru zadesi “ukrajinski scenario”. Rusija je pokrenula i medijsku kampanju koja je trebalo da prikaže Crnu Goru kao opasnu destinaciju za ruske turiste zbog visoke stope kriminala, iako se čini da ona nije imala većeg efekta na broj turista koji dolaze u Crnu Goru.

Za vrijeme usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovjesti i tokom litija 2020. godine, ruski mediji su vodili oštru kampanju protiv crnogorskih vlasti, plasiranjem senzacionalističkih naslova i lažnih narativa o ugroženosti vjerskih prava Srba, ali i o predsjedniku Milu Đukanoviću. Za vrijeme litija, zajedno sa ruskom, samo mnogo frekventnija, bila je propaganda u srpskim medijima.

Ruski mediji zanimaju se za situaciju u Crnoj Gori naročito nakon smjene vlasti na izborima 2020. godine.

Osim plasiranja ruske globalne propagande, ruski I srpski mediji se intenzivno uključuju u domaće političke prilike, zauzimaju strane u unutarpolitičkim previranjima i tako, uz širenje ruske propagande, predstavljaju i kanal za širenje srpskog političkog uticaja. Ne samo što Rusija koristi Srbiju za vršenje uticaja u Crnoj Gori, već za to imaju motiv i srpske nacionalističke struje. Lažne vijesti naročito su raspirivane za vrijeme usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti ili vjerovanja i pravnom statusu vjerskih zajednica, i litija koje su uslijedile.

Ruski portali nijesu se značajnije angažovali za vrijeme ustoličenja mitropolita Srpske pravoslavne crkve Joanikija na Cetinju, u septembru 2021. ali su zato izuzetno aktivni bili ruski proxy akteri u Srbiji i u Crnoj Gori. Zbog toga Digitalni forenzički centar prepoznaje identičan rukopis djelovanja.

Ruski uticaj posredstvom medija u Crnoj Gori

Najpoznatiji web portal za širenje ruske propagande u Crnoj Gori je IN4S. Portal IN4S ima i odjeljak “Ruski pogled”, gdje svakodnevno informiše čitaoce o aktuelnim dešavanjima u Rusiji, ali i o navodnoj ruskoj superiornosti nad SAD i NATO, koju “priznaju” i neimenovani NATO i SAD zvaničnici. Ovakve informacije najčešće se preuzimaju sa portala Sputnik Srbija.

Web portal IN4S igra centralnu ulogu u širenju proruske i prosrpske propagande u Crnoj Gori. Izvještaj Global Engagement Centre Stejt Dipartmenta prepoznaje ga kao sastavni dio propagandnog ekosistema ruske kampanje dezinformacija.

Uticaj na crnogorsko javno mnjenje širi se i televizijskim kanalima. Tako Srpska RTV emituje TV emisije Sputnika, a dostupna je u Crnoj Gori preko svih kablovskih operatera. Digitalni forenzički centar navodi da je Srpska RTV proizvela stotine sati programa posvećenog litijama u Crnoj Gori, a naglašava podršku predsjednika Srbije Aleksandra Vučića u svom radu. Srpski mediji počeli su kupovati i akcije crnogorskih medija, pa je tako sada glavni i odgovorni urednik TV Prva za Crnu Goru ujedno i glavni i odgovorni urednik portala Borba, a Adria Management Services kupila je 70 odsto akcija A1 TV.

Kako se Crna Gora približavala članstvu u NATO, intenzivirano je prisustvo desničarskih aktivista na društvenim mrežama, koji i danas plasiraju proruski sadržaj ili onaj kojim se ismijavaju procrnogorski političari ili akteri u Crnoj Gori.

Posebno aktivan na društvenim mrežama svo vrijeme je već spomenuti aktivista i kasnije političar Marko Milačić. Aktivisti na društvenim mrežama, kako navodi DFC su komunicirali i sa ultra-desničarskim aktivistima iz Srbije i posjećivali skupove koje su organizovali desničarski pokreti u Evropi, ali i ruska Vlada.

Ono što je bitno uočiti jeste da je svaki pokušaj potiranja identiteta, putem društvenih mreža i na druge načine nailazio na oštar otpor građana, intelektualaca i procrnogorskih političkih stranaka. Građanski orijentisana politička partija u vladajućoj koaliciji uporno je pozivana da prepoznapogubnost opstanka Vlade u sadašnjem formatu.

Iz tih razloga, čak i onda kada bi zapadni akteri djelovali makijavelistički i bili zainteresovani isključivo za to da političke elite u region budu prozapadne u svom konkretnom djelovanju, bez obzira na to imaju li građanski ili nacionalistički prefiks, uvijek bi, prije ili kasnije, na površinu izbilo suštinsko pitanje – da prozapadna geopolitička i ekonomska orijentacija mora obuhvatiti i iste takve vrijednosti. Nema demokratije bez demokrata, niti euroatlantske politike bez istinskih euroatlantskih aktera. To znači da prosrpske elite koje su deklarativno naklonjene Zapadu, a koje u isto vrijeme negiraju identitet većinskom crnogorskom stanovništvu ili njegovo pravo na slobodu vjeroispovjesti kao jedno od osnovnih ljudskih prava, nijesu ipak receptivne za zapadne vrijednosti.

U Crnoj Gori u narednom periodu potrebno je dogovoriti pitanja o kojima postoji nacionalni konsensus, kao što su npr. evroatlantska orijentacija zemlje, ali i naklonjenost liberalnoj demokratiji i zaštiti ljudskih prava, uvažavanje posebnosti, suočavanje sa prošlošću. Ovo je vjerovatno jedini način da se djelotvorno otvori put za kretanje Crne Gore prema liberalnoj demokratiji, unaprjeđenju vladavine prava i borbe protiv korupcije, što su, ujedno, i neophodni uslovi za članstvo u EU.