Povod za ovo istraživanje je 80 godina od Trinaestojulskog ustanka, kao jednog od najznačajnijih datuma u istoriji Crne Gore. Takođe, imajući u vidu aktuelnu situaciju u crnogorskom društvu, željeli su da ispitaju što je oblikovalo znanje i istorijske vrijednosti kod crnogorskih građana.
Istraživanje su prezentovali direktor Agencije Damar Vuk Čađenović i saradnik ovom istraživanju istoričar Miloš Vukanović.
Istraživanje je podržala Matica crnogorska koja je podrzala ovo istraživanje.
Kada je riječ o metodologiji – Istraživanje je realizovano u periodu od 3 do 10 juna ove godine, a ciljnu grupa činila su lica starosti 15 i više godina. Uzorak koji je dizajniran za ovo istraživanje je slučajni višeetapni stratifikovani, a koji nam obezbjeđuje pouzdanost na nivou od 95%. Kao metodu prikupljanja podataka koristili smo CAPI metodu, odnosno podatke smo prikupljali putem tableta.
Uptinik je bio sastavljen od 40ak pitanja, zatvorenog i otvorenog tipa, a vrrijeme potrebno za intervju je iznosilo oko 15 minuta.
Istraživanje je podijeljeno na dva segmenta, koliko crnogorski građani znaju o ključnim istorijskim događajima i kakve su vrijednosti crnogorskih građana.
Segment o istorijskom znanju je prezentovao istoričar Miloš Vukanović.
Formalno obrazovanje, sa 59 % je najviše uticalo na formiranje istorijskog mišljenja. Ovaj podatak predstavlja relativno pozitivan trend ali ipak daje značajnog prostora za kreiranje vannastavnog istorijskog mišljenja. To potvrđuje sljedeći podatak da samo 21.1 % građana smatra da je istorija koju su učili u školama u potpunosti tačna. Podatak da 58.5 % građana ima samo djelimično povjerenje, a 11.9% posto uopšte nema povjerenje u to što su učili treba da predstavlja alarm
Na to nadovezujemo sljedeći podatak da od vaninstitucionalnih izvora, o istorijskim događajima građani se najviše informišu preko televizije, pa informativni portali i društvene mreže. Knjige i stručna literature su relativno dosta ispod prethondo navedenih.
Što se tiče znanja o samim istorijskim dogašđajima, pitanja smo postavili linearno tj, krenuli smo od najznačajnijih događaja s početka novog doba do kraja XX vijeka. Na pitanje U kom vijeku je Crna Gora započela borbu za oslobođenje od Osmanlija? imamo skoro ravnomjerno raspoređene odgovore, gdje najveći broj ali tek njih 28.7 posto daje tačan odgovor.
Na krucijalno pitanje iz naše prošlosti, kada su se u Crnoj Gori odvojili svjetovna i dugovna vlast, nešto više od pola zna da je to bilo u 19. vijeku.
Na najkontroverznije pitanje ovog perioda, Kako vidite akcije (pohare) Knjaza Danila i vojvode Mirka protiv raznih crnogorskih plemena? imamo itekako podijeljena mišljenja. Skoro podjednako su zastupljena mišljenja da je to bio zločin, gušenje pobuna protiv centralne vlasti i međuplemenski sukob, dok četvrtina građana nema mišljenje.
Najzabrinjavajući segment su pitanja koja se odnose na događaje vezane za Prvi svjetski rat. Napominjemo da smo relativno skoro obilježavali 100 godina od početka i kraja ovog istorijskog događaja i imali intenzivnu političku i sruštvenu raspravu. Na pitanje Kojem savezu se priključila Kraljevina Crna Gora tokom Prvog svjetskog rata, samo 39.6 % je znalo da je to bio savez Antante! dok skoro isti procenat građan 37.9 nije znao odgovor na ovo pitanje!
Na pitanje o Mojkovačkoj bici, stavovi građan su podijeljeni ali je ipak najzastupljeniji stav da se radi o herojskom činu odbrane savezničke srpske vosjke (36.2) posto a slijedi stav da se radilo o bespotrebnom žrtvovanju crnogorske vojske koji ima četvrtina građana.
Na pitanje o skoro veoma aktuelizovanoj Božićnoj pobunu, najveći broj građana (36.6 %) nema stav, dok slijedi stav da se radilo o legitimnoj pobuni protiv okupatora (26.4 %)
Na pitanja o Podgoričkoj skupštini, 55.1 % građana ima mišljenje o ovom događaju, a kod njih preovladava mišljenje (50.8 %) da se radilo o činu agresije kojim je Crna Gora izgubila nezavnosnost.
Iznenađuje neopredijeljenost građana o ovom pitanju koje je skoro godinu dana bilo itekako aktuelno u Crnoj Gori.
Uporedili smo mišljenja građana o Kraljevini (SHS) Jugosalviji i SFR Jugoslaviji. Dok samo 29.7 posto građana smatra da je period Kraljevine (SHS) Jugosalvije bio period perod razvoja (32.3 smatra da je bio period nazadovanja, a 28.9 period stagnacije), 68.2 % građana to smatra za period SFRJ.
Što se tiče Drugog svjetskog rata, i najznačajnijeg datuma u crnogorskoj istoriji, 38.2 posto građana smatra da je Trinaestojulski ustanak bio opštenarodni, dok 30.2 smatra da je bio komunistički. Zabrinjava da 21.1 % građana nema mišljenje o događaju kojim slavimo Dan državnosti. Izrazito je zastupljeno mišljenje (sa 57.1 %) da su partizan (NOB) vojne jedinice koje su bile priznate od strane Saveznika tokom Drugog svjetskog rata. Većina građana (59.7%) zna za Holokaust i većina od građana koji znaju (57.1%) smatra da na prostoru Crne Gore nije bilo Holokausta, što je i zvaničan stav i države i Jad Vašema.
Pitali smo građane i da ocijene najznačajnije ličnosti Drugog svjetskog rata. Josip Broz Tito je dobio prosjećnu ocjenu 3.99, što je najveća ocjena ikad ikome data u Crnoj Gori od javnih ličnosti. Slijede prepoznate ličnosti antifašističkog pokreta, ali iznenađujuće i Krsto Zrnov Popović sa prosječnom ocjenom 3.45. Najniže ocjenjeni su prvaci jugoslovenskog i četničkog pokreta Dragoljub Draža Mihailović sa 2.75 i Pavle Đurišić sa 2.63.
Kako je trenutno u EU, pogotovo u istočnoj Evropi, izrazito zastupljen narativ o izjednačavanju komunizma i nacizma kao totalitarnih sistema, pitali smo građane kakvo je njihovo mišljenje o tom istorijskom periodu. Samo 12.1 % građana smatra da je komunizam u potpunosti totalitaran sistem, dok njih 32% smtra da je djelimično a suprotno mišljenje ima 22.3 %. Takođe 46.5% građana smatra da se komunizam i nacizam ne mogu izjednačavati, dok suprotan stav ima nešto ispod 5% građana. Ovim se jasno dokazuje da se istorijskom nasljeđu komunizma u Crnoj Gori, koje je drugačije od onog u istočnoj Evropi, ne može se pristupati na isti način. Ipak to ne znači da ne postoji kritika tog istorijskog razdoblja. Većina građana je ili djelimično ili upotpunosti upoznata sa Krizom informbiroa i Golim otokom, a od njih nešto više od pola (52.3%) smatra da su tokom tih dešavanja nepravedno zatvarani.
Na kraju najznačajnije istorijske ličnosti za Crnu Goru su Petar II Petrović Njegoš (25.6%), Kralj Nikola (19.5 %) i Petar i Petrović Njegoš (18.7 %). Ovakva zastupljenost pripadnika dinastije Petrović Njegoš, samo je još jedan državotvornog, identitetskog i kulturnog uticaja posljednje crnogorske dinastije.
Segmet o vrijednosnim stavovima građana, prezentovao je Vuk Čađenović, 57% građana smatra da je plemenska pripadnost važna u CG. Interesantan je podataka, iako ne neočekivan, da postoji statistički značajna razlika između muškaraca i žena po ovom pitanju. Naime, žene u Crnoj Gori su manje tradicionalne od muškaraca, jer više od 1/3 žena smatra da plemenska pripadnost nije važna za razliku od 28% muškaraca.
Gotovo 2/3 građana smatra da antifašizam treba da bude temelj savremene CG. Iako je ovo znacajna i vrlo jasna poruka građana da Crnu Goru treba da gradimo na vrijednostima antifasizma, zabrinjva podatak da skoro svaki 5 ispitanik/ca nemaju stav o ovom pitanju.
Da je obrazovanje ključno za bolje razmuijevanje istorijskih procesa, a samim tim i sopstveno pozicioniranje na zamisljenoj skali drustvenih vrijednosti, govore i podaci sa grafikona koji se nalazi na desnoj strani. Naime, podrška antifašizmu kao temeljnoj vrijednosti raste sa porastom obrazovanje koje posjeduje pojedinac. Tako, 86% gradjana koji su fakultetski obrazovani smatra da temelje savremene CG treba da počiva na antifašizmu, nasuprot 60% onih koji imaju srednji stepen obrazovanja.
Ovi, ali i podaci koje je Milos predstavio pokazuju da ova tema mora biti više zastupljena u nastavnim programima škola i fakulteta, ali istovremeno podržana i od strane kreatora politika i svih političkih subjekata. Skoro 54% građana smatra da četnički pokret nije antifašistički. Ipak, zabrinjava podataka da čak 27% nema stav o ovom pitanju. Kao što možemo da vidimo, postoje statističke značjane razlike po ovom pitanju u odnosu na činioce koji su uticali na formiranje mišljenja o istorijskim događajima i vrijednostima. Takođe, 58% ne podržava podizanje spomenika posvećenih pripadnicima četničkog pokreta. Ovi podaci jasno pokazuju da se u Crnoj Gori u velikoj mjeri baštine antifašticke ideje i vrijednosti pokreta NOBa.
Podatak koji izuzetno ohrabruje je da u Crnoj Gori, pored svih podjela u odnosu na istorijske događaje, gradjani crne gore su jasnog stava da CG treba da bude građanska drzava. Za takav koncept se zalaže 9 od 10 ispitanika. Takođe, 7 od 10 građana smatra da CG treba da bude sekularna drzava. Imajući u vidu i odgovore na prethodno pitanje možemo zakljuciti da ogromna vecina u Crnoj Gori svoju zemlju doživljava kao građansku i sekularanu državu.
I na ovom primjeru vidimo da je obrazovanje jedan od indikatora koji ukazuje na pozitivnu korelaciju između stepena obrazovanja i gajenja ideja o građanskom i sekularnom društvu.
Na kraju skoro 6 od 10 gradjana smatra da vjerske zajednice NE treba da učestvuju u donošenju važnih drustvenih odluka. Suprotnog stava je ¼ građana Crne Gore.
Dakle, i ovo je još jedan od pokazatelja da je crnogorsko društvo jasno okrenutu sekularnoj državi. Konačno, ¾ građana smatra da pripadnici svih vjerskih zajednica treba da imaju jednaka prava, što je jedan od pokazatelja da je u crnogorskom društvu ukorijenjen multikonfesionalizam.
Zaključak:
Kao što smo mogli da vidimo, podaci pokazuju da u CG postoje podjele po pitanju odredjenih istorijskih događaja.
Međutim, istraživanje je pokazalo da ono oko čega postoji konsenzus u crnogorskom društvu je da Crna Gora treba da bude antifašistička, sekularna i građanska država.