Piše: Novak Adžić
Tek poslije 1920. godine, eparhije nasilno ukinute autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve pripojene su novouspostavljenoj Srpskoj crkvi (Patrijaršiji), čije je sjedište u Beogradu i to dekretom regenta Aleksandra Karađorđevića ljeta 1920. godine.
Budući da je, u pogledu organizovanja jedne i unitarne Srpske pravoslavne crkve, državno-politička vrhuška KSHS usvojila pravilo Augusbuškog mira, “čija je država onoga je i vjera” i da je radiklalski ministar vjera dr Vojislav Janjić još 1919. imperativno kazao: “Naš je ideal da u centralističkoj državi bude centralistička crkva”, to je državna monarhistička vlast i sprovela u djelo i 1920. godina proglasila stvaranje ujedinjene Srpske pravoslavne crkve, kojoj je nekanonski i nasilno prisajedinjenja i Crnogorska pravoslavna crkva, sa svojim eparhijama i nepokretnom i pokretnom imovinom i imovinskom masom.
U doba KSHS i Kraljevine Jugoslavije (1918-1941) Srpska crkva je bila državna crkva, u mnogome zavisna od državne političke sekularne vlasti, što najbolje pokazuje slučaj da je političkom odlukom regenta Aleksandra Karađorđevića, Dimitrije Pavlović postao prvim patrijarhom Srpske patrijaršije, a da je opet voljom dr Milana Stojadinovića, lidera JRZ i predsjednika jugoslovenske kraljevske vlade dr Gavrilo Dožić postavljen za patrijarha Srpske pravoslavne crkve (SPC). Kad je izvršena administrativna dioba KSHS/Kraljevine Jugoslavije broj crkvenih eparhija Srpske crkve je sveden sa 27 na 21.
Tek 8. novembra 1929. godine, ministar pravde radikal iz BiH dr Milan Šrškić, u vladi bjeloručkog generala Petra Živkovića, podređenom kralju Aleksandru, svoj predlog Zakona o Srpskoj pravoslanoj crkvi uspio je da progura i njega je prihvatio kralj Aleksandar, poznat u Crnoj Gori kao palikuća, i proglasio ga vlastitim ukazom na Mitrovdan 8. novembra 1929. godine.
Donošenjem državnog zakona Kraljevine Jugoslavije, kojeg je odobrio i potpisao na osnovu prijedloga svog ministra vjera radikala dr Milana Šrkšića, kralj Aleksandar Karađorđević, prvi put je uvedena, t.j., osnovana Crnogorsko-primorska mitropolija, koja je i uspostavljena kao strukturni, integralni dio Srpske patrijaršije u doktrinarnom i pravno-organizacionom pogledu.
Ustav Srpske pravoslavne crkve, uz učešće njenih ovlašćenih predstavnika, u mandatu Aleksandrovog mnitra pravde dr Dragutina Kojića, odobren je i usvojen ukazom kralja Aleksandra Karađorđevića 16. novembra 1931. godine.
U tome procesu je državna suvrena vlast imala ključnu ulogu i uticaj na crkvenu organizaciju i prilike. Prema tome ustavu, mitropolija Crnogorsko-primorska je sastavni dio Srpske crkve i njena pomjesna eparhija sa sjedištem na Cetinju. Prema crkvenoj statistici iz 1924. godine Srpska patrijaršija je imala 29 eparhija, od kojih je 27 bilo u Kraljevini SHS. Tada se kao jedinica Srpske patrijaršije navodi eparhija “Cetinjska i zahumsko-raška”.
Godine 1929. od djelova bivše bokokotorske i zahumsko-raške eparhije, kao i djelova pećke eparhije omeđena je voljom političkih i crkvenih vlasti u Beogradu teritorija novoosnovane Crnogorsko-primorske mitropolije.
Crnogorsko-primorska mitropolija imala je u svojoj istoriji do 1945. godine dva mitropolita: dr Gavrila Dožića (1931-1938) i Joanikija Lipovca (1941-1945). Poslije rata do danas imala je 3, od kojih je treći i dalje na službi i član je Svetog Sinoda i Sabora SPC u Beogradu i neuspjeli kanditat na izborima za srpskog patrijarha. Njeni mitropoliti poslije 1945 bili su: Arsenije Bradvarović (1947-1954, kada je zbog antidržavne i anticrnogorske aktivnosti osuđen na 11 godina zatvora, od kojih je izdržao samo dvije, nakon čega više nije obavljao crkvenu dužnost u Crnoj Gori), te Danilo Dajković (1961-1990), a od 1991. do danas na tome položaju je Risto (Amfilohije) Radović.
Bitno je naglasiti, pored navedenog, da u svim ustavima, drugim pravnim aktima, službenim izdanjima i publikacijama Srpske pravoslavne crkve, od 1920. godine pa sve do današnjeg dana, među eparhijama Srpske pravoslavne crkve navedena je i “Crnogorsko-primorska eparhija sa sedištem na Cetinju”.
Tako je ona bila normirana i pravno pozicionirana još u Ustavu Srpske pravoslavne crkve iz 1931. godine, kojeg je na prijedlog Ministra pravde, a po saslušanju Ministarskog savjeta ondašnje Kraljevine Jugoslavije, propisao i proglasio kralj Aleksandar Karađorđević. Prema članu 12. toga Ustava, pod brojem 20, navedena je među djelovima Srpske pravoslavne crkve i “Crnogorsko-primorska eparhija sa sedištem na Cetinju”.
U Ustavu Srpske pravoslavne crkve iz 1957. godine, sa svim izmjenama i dopunama do 1985. godine, u članu 14. položaj Crnogorsko-primorske eparhije Srpske pravoslavne crkve, čiji arhijerej nosi titulu mitropolita, regulisan je na istovjetan način kao u Ustavu iz 1931. godine.