Piše: Vladimir Jovanović
Srpska pravoslavna crkva – Patrijaršija u Beogradu ustrojena je 1920. godine. To je urađeno, ne uz asistenciju, nego pod apsolutnom kontrolom državnih vlasti Kraljevine SHS. Tri ključna pravna akta, iz epohe države koja više ne postoji, definisala su i još uvijek definišu SPC, uključujući i status 1931. prvi put u istoriji formirane Crnogorsko-primorske eparhije (mitropolije). Nikad ranije nije postojala takva eparhija u Crnoj Gori. Sva tri akta su propisana i proglašena isključivo od strane necrkvenoga lica, laika – Aleksandra Karađorđevića, te drugih laika, premijera i ministara Kraljevine SHS/Jugoslavije. I još su, dakle, u najznačajnijim svojim odredbama na snazi. To su: UKAZ od 17. juna 1920. godine; ZAKON O SRPSKOJ PRAVOSLAVNOJ CRKVI od 6. novembra 1929. godine; USTAV SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE od 16. novembra 1931. godine. Na temelju ovih akata je dovršeno i „ukidanje” autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve, započeto odmah po srpskoj okupaciji Kraljevine Crne Gore…
***
Nakon što suprotno kanonskome porektu i tadašnjoj praksi Istočno-pravoslavne crkve, bez prethodno pribavljenoga tomosa od Vaseljenske patrijaršije (dobijen je tek 1922. godine) – ukazom od 17. juna 1920. „proglašuje” novu Crkvu – Avtokefalnu Ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva (Kraljevine) Srba, Hrvata i Slovenaca, Aleksandar I Karađorđević će 6. novembra 1929. službeno postati i njezin „kum”.
„Mi, Aleksandar I, po milosti Božijoj i volji Narodnoj Kralj Jugoslavije” – kako se tituliše – „na predlog Našeg Ministra pravde, a po saslušanju Pretsednika Ministarskoga saveta, propisujemo i proglašujemo Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi”. Zakon su, osim Karađorđevića, potpisali i laici: ministar pravde Milan Srškić i divizijski đeneral Petar Živković, „pretsednik Ministarskog saveta”, ministar unutrašnjih poslova, počasni ađutant Nj. V. Kralja (i šef tajne organizacije „Bela ruka”).
Možda će se mnogi začuditi, ali je provjerljivo da se, ovim zakonom, dakle tek 1929, tokom tzv. šestojanuarske diktature Karađorđevića, prvi put ustanovljava Crkva pod službenim i još važećim nazivom: SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA. Prošle godine je, prema najavama, Patrijaršija u Beogradu trebala da usvoji akt (ustav), kojim bi se premenovala, tj. dobila novi naziv: SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA – PEĆKA PATRIJARŠIJA; ali, koliko mi je poznato, taj akt nije usvojen, etc.
***
Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi Karađorđević 1929. godine propisuje da je ona „autokefalna sa dostojanstvom Patrijaršije” (čl. 1) i da SPC „samostalno raspolaže crkvenom imovinom, crkvenim fondovima i zadužbinama (zakladama) u granicama ovoga Zakona i Crkvenog Ustava, a pod vrhovnim nadzorom Države” (čl. 2). Dominantna uloga države nad SPC se ogleda i u kontroli zakonitosti njezinih prihoda i rashoda, tj. to „podleži, prema odredbi drugog stava čl. 2 Zakona o glavnoj kontroli, vrhovnom nadzoru Glavne kontrole, u toliko što je Glavna kontrola ovlašćena da utrošak prihoda prema ukazanoj potrebi kontroliše pregledima, bilo na zahtev Ministra pravde ili samih crkvenih vlasti” (čl. 2).
Ni izbor patrijarha, ni svih episkopa SPC, ne može biti valjan ako ga ne potvrdi Karađorđević ukazom „na predlog Ministra pravde, stavljen u saglasnosti sa Pretsednikom Ministarskog saveta” (čl. 8). Uz to, „ovlašćuje se Ministar pravde da Uredbom propiše sve pobliže odredbe, potrebne za izvršenje ovoga Zakona, vodeći računa o predlozima Svetog Arhijerejskog Sinoda” (čl. 25).
„Ovim Zakonom i Crkvenim Ustavom predviđena organizacija Srpske pravoslavne crkve ima se izvesti najdalje u roku od dve godine, računajući od dana stupanja na snagu istih zakona”, a „po stupanju na snagu ovog Zakona i Crkvenog Ustava prestaju važiti svi zakoni, uredbe i drugi propisi o predmetu tih zakona” (čl. 26).
Objavljujem naslovnicu izdanja „Službenih novina Kraljevine Jugoslavije” (XI, br. 269, Beograd, 1929) i uvećane prikaze pojedinih odredbi Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi…
***
„Crkveni Ustav”, koji se pominje u Zakonu o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, usvojen je dvije godine docnije. U međuvremenu, mnoge odredbe zakonâ Kraljevine Crne Gore, koje su definisale autokefalnu Mitropoliju crnogorsku – Crnogorsku pravoslavnu crkvu, te njezine tri eparhije, još su na snazi, ili se voluntaristički (ne)primjenjuju u praksi, poput odredbi iz crnogorskoga Ustava Sv. Sinoda, Ustava pravoslavnih konsistorija (duhovnih sudova) i Zakona o parohijskome sveštenstvu. Srbi do 1931. još nijesu ukinuli eparhije autokefalne Crkve Crne Gore: Arhiepiskopiju cetinjsku, Zahumsko-rasijsku eparhiju i Peć[s]ku mitropoliju.
Već po upokojenju mitropolita Mitrofana Bana († 30. septembar 1920), mimo ikakve zakonske osnove – jer su zakoni o tome, kako vidimo, usvojeni docnije – na arhiepiskopski i mitropolitski tron na Cetinju, odlukom „arhijerejskoga sabora” u Beogradu od 17. novembra 1920, te potvrdom od Karađorđevića – postavljen je Gavrilo Dožić.
To je prvi put u istoriji da je mitropolit na Cetinju postavljen iz Beograda! Takva praksa postoji sve dosad.
Više od simbolike jeste činjenica da je Gavrila u autokefalnu katedru staroslavne Mirtropolije Crnojevića i Petrovića-Njegoša, doslovno držeći ga pod ruku, 2. marta 1921. uveo Dragutin Milutinović, iz Beloševca kod Kragujevca! – zloglasni pukovnik, pa general, šef srpskih okupacionih vlasti u Kraljevini Crnoj Gori. Evo i fotografija o tome…
No, još uvijek nije postojala nikakva „Crnogorsko-primorska eparhija [mitropolija], sa sedištem na Cetinju”, kakvu danas zastupa Amfilohije Radović. Ustrojio je Karađorđević tek 1931. godine…