Piše: Vladimir Jovanović
Radoslav Grujić (1878–1955) je najznačajniji srpski crkveni istoričar prve polovine 20. vijeka, dopisni član SANU, univerzitetski profesor, predavao istoriju Srpske crkve i na Bogoslovskome fakultetu u Beogradu.
Značajnija djela: „Prilošci istoriji srpskih banatskih manastira u drugoj polovini XVIII-tog veka”, „Prilog kulturnoj istoriji srpskoga naroda”, „Prota Ruvarac i crkvena istorija”, „Pološko-tetovska eparhija i manastir Lešak”, „Skopska mitropolija: Istoriski pregled do obnovljenja Srpske patrijaršije 1920”, etc.
Njegova „Pravoslavna srpska crkva”, objavljena 1921, kako piše, „osim nekih dodataka”, napisana je 1914. godine, a dodatke unosi iz razloga što je ustrojavanje novoformirane Avtokefalne Ujedinjene srpske pravoslavne crkve Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca bilo u toku. S tim u vezi je, očigledno, klasifikovao i dio knjige „Savremena srpska crkva”. Tu se nalazi poglavlje o prošlosti Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve.
Grujić piše:
„Sa ukidanjem Pećske Patrijaršije 1766. obrazovana je za Crnu Goru samostalna Mitropolija Cetinjska”.
Istini za volju, samostalna Mitropolija na Cetinju je „obrazovana” još 1485. godine, a 1766. je obnovila tu svoju srednjovjekovnu autokefaliju. To se desilo ubrzo po upokojenju vladike Vaslija Petrovića-Njegoša (†10. mart 1766) – za koga Grujić kaže da je „pisac prve Crnogorske Istorije”.
„Tada je [mitropolit] Sava [Petrović-Njegoš] opet uzeo upravu u svoje ruke i posle ukidanja Pećske Patrijaršije proglasio sebe samostalnim mitropolitom. Ovu samostalnost priznao je docnije Sv. Sinod ruski, a za tim i Carigradska Patrijaršija”.
Vezano za crnogorsku tradiciju imovinskih odnosa izmeđ države i Crkve, vlasništva i upravljanja nad crkvama, manastirima i pripadajućim nepokretnostima, nije na odmet pročitati i Grujićev nalaz o situaciji nakon što je 1851-52. razdijeljena državna od crkvene vlasti i obnovljeno crnogorsko knjaževstvo:
„Mitropolitska rezidencija ostala je i dalje na Cetinju, ali sva nepokretna manastirska i mitropolitska imanja uze država, te mitropolitu, njegovom pridvornom arhimandritu i protođakonu odredi platu iz državne blagajnice”.
Tačnije: država tada Crkvi nije uzela niti jednu nepokretnost, već je potvrdila pravilo ustrojeno još 1485. od gospodara (knjaza) Ivana Crnojevića: država je vlasnik crkvenih nepokretnosti koje daje na upravljanje autokefalnoj mitropolitskoj katedri na Cetinju.
Grujić je i na drugim mjestima pisao o našoj autokefalnoj Crkvi. U člancima „Ban Mitrofan” i „Crnogorska mitropolija” u „Narodnoj enciklopediji srpsko-hrvatsko-slovenačkoj”, između ostaloga, piše:
„BAN MITROFAN, posljednji autokefalni arhiepiskop cetinjski i mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja”.
„Kada je 1766. pećska patrijaršija ponovo ukinuta, C[rnogorska] M[itropolija] nije podvlašćena carigradskoj patrijaršiji, kao ostali delovi srpske crkve pod turskom vlašću, već se oslonila na rusku crkvu, koja joj je priznala autokefalnost“.
Objavljujem: naslovnicu knjige dr Radoslava Grujića i navedene citate („Pravoslavna srpska crkva”, Beograd, str. 111, 140, 142), te citate iz njegovih članaka „Ban Mitrofan” i „Crnogorska mitropolija” („Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka”, I i IV, Zagreb, 1925. i 1929, str. 127 i 923)…
