Đukanović: “Antifašizam ostaje naša vertikala za sva vremena”

U cjelosti objavljujemo pozdravnu riječ predsjednika Crne Gore Mila Đukanovića na Svečanoj akademiji povodom obilježavanja 75 godina oslobođenja Crne Gore

Crna Gora je pobjedu nad fašizmom izvojevala prije nego neki drugi djelovi Jugoslavije, nego Evropa i svijet, s kojima iduće godine zajedno obilježavamo 75-togodišnji jubilej. Već krajem 1944. bila je oslobođena praktično cijela Crna Gora.

Takvi svijetli datumi su istorijski međaši, ali i putokazi za novo vrijeme. Crnogorska istorijska čitanka je velika oda slobodarstvu, od Tuđemila preko Krusa i Martinića, do Grahovca i Vučjega dola, od 13. jula 1878, do Mojkovca i Božićnog ustanka, do velikog 13. jula 1941, slavnih partizanskih bitaka i referenduma o nezavisnosti 21. maja 2006.

Ovo je prilika da se sjetimo i Belvedera, kada je prvi put nakon 1918. javno razvijen crnogorski državni barjak, da se sjetimo internacionalističkog duha naših boraca koji su pod zastavom KPJ, formirane prije 100 godina, listom odlazili da brane „slobodno nebo Španije“, i vraćali se da zajedno s crnogorskim narodom upale slobodarske baklje prvog antifašističkog ustanka u Evropi, 13. jula ‘41. Po mjestima gdje je širom Crne Gore organizovan, vidno je da su ustanici tada faktički iscrtali njene današnje granice. To nesporno potvrđuje da je svijest o crnogorskoj državnosti i posebnosti bila neuništiva čak i onda kada je naša zemlja administrativno bila izbrisana sa geografske karte.

Prvi smo ustali protiv fašizma, i među prvima dočekali slobodu nakon krvavog četvorogodišnjeg rata, u kojem je Crna Gora podnijela ogromne žrtve. U danima kad obilježavamo jubilej oslobođenja Crne Gore, prilika je da podsjetimo kako je Podgorica prije 75 godina bila sravnjena sa zemljom, dok su Podgoričani živjeli pod otvorenim nebom. Takva Podgorica bila je odraz u ratu postradale Crne Gore. Prema zvaničnim podacima ubijeno je i u logorima umrlo više od 40.000 ljudi, ili oko 10% stanovništva.

Oko 100 hiljada, većinom mladih, internirano je, raseljeno i odvedeno u logore. Trećina stanovništva su bile žrtve rata i fašističkog terora. Uništeno je oko 50% ukupnih, ionako oskudnih materijalnih dobara Crne Gore. Sva crnogorska, ljudska i materijalna stradanja i patnje njenog stanovništva u Drugom svjetskom ratu ne može izmjeriti ni jedna statistika.

Kao što ne može izmjeriti ni ogromni doprinos Crne Gore i njenih ljudi jugoslovenskom partizanskom antifašističkom pokretu. Tokom završnih borbi za oslobođenje Jugoslavije u partizanskim jedinicama bilo je 12% boraca iz Crne Gore, koja je imala manje od 5% učešća u jugoslovenskom stanovništvu. Protiv okupatora i domaćih kvislinga borilo se oko 40 hiljada crnogorskih partizana, a poginulo je preko 14,5 hiljada. Zvanje narodnog heroja dobilo je 257 boraca iz Crne Gore, ili preko 20% proglašenih u Jugoslaviji. Prilikom formiranja Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba juna 1942, koja je izvršila poznati marš u zapadnu Bosnu, Crnogorci su činili više od polovine njenog sastava. To su bili borci dvije legendarne, Četvrte i Pete crnogorske proleterske brigade. Dva prva bataljona slavne Prve proleterske brigade bila su crnogorska.

Od 26 proleterskih bataljona, 14 je bilo iz Crne Gore. Od ukupno 18 korpusa 1944, sa 8 su komandovali Crnogorci. Oni su takođe komandovali sa 10 od ukupno 27 divizija, dok su u 8 bili i politički komesari. Na svim nivoima komandovanja i političkog djelovanja u partizanskim jedinicama bilo je 60 komandanata i 80 političkih komesara iz Crne Gore. Crnogorske jedinice učestvovale su i u oslobađanju Kosova i Metohije, Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije. Kada je 1945. NOVJ prerasla u Jugoslovensku armiju, 36% njenih generala bili su iz Crne Gore.

Na ovom velikom moralnom i političkom nasljeđu obnovljeno je nacionalno i državno ime Crne Gore, koje je između dva rata zvanično postojalo samo u dokumentima KPJ. Ali, opstalo je prije svega u emociji i srcima ogromne većine naših ljudi svih nacionalnosti, u zemlji i u tuđini. I tako je postala jedna od šest ravnopravnih jugoslovenskih republika. Tome su prethodila tri zasijedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja u Kolašinu, odnosno Crnogorske antifašističke Skupštine narodnog oslobođenja, na kojima je obnovljena crnogorska državnost i afirmisana crnogorska nacionalnost.

Antifašistička Crna Gora je 15. aprila 1945. formirala Crnogorsku narodnu Skupštinu, a dva dana kasnije dobila i prvu poslijeratnu Vladu. Tada su udareni državni temelji savremene Crne Gore, koja je tokom socijalističkog perioda doživjela pravi preporod. Podgorica je pod imenom Titograd postala nacionalni, politički, privredni, naučni, univerzitetski i kulturni centar republike. U periodu od ‘45. do ‘90. Crna Gora je dobila moderne gradove, nove puteve, željezničke pruge, aerodrome, bolnice, škole, industriju, pomorstvo, poljoprivredu, turizam, kulturu, Univerzitet, CANU, Pobjedu i Radio-Televiziju… Uz ovako odgovornu nacionalnu politiku, Crna Gora je svo vrijeme bila najdosljednije privržena afirmaciji i opstanku jugoslovenske zajednice.

Na idejama velikog crnogorskog antifašističkog pokreta i državnim temeljima iz vremena socijalističke izgradnje, uspjeli smo ‘90-tih u krvavom raspadu Jugoslavije da sačuvamo mir i učvrstimo multietnički sklad; da Crnu Goru zaštitimo od NATO bombardovanja ‘99; da na demokratskom referendumu 2006. poslije gotovo jednog vijeka obnovimo državnost; da ostvarimo viziju Crne Gore kao demokratske, građanske države, važnog faktora regionalne stabilnosti, najmlađe članice NATO, i lidera u pregovaračkom procesu sa Evropskom unijom. Našoj generaciji pripala je čast da poveže istorijsku vertikalu 13. jula 1878, kad je na Berlinskom kongresu potvrđeno međunarodno priznanje Crne Gore, s 13. julom 1941, kad je ovdje buknuo prvi opštenarodni ustanak u porobljenoj Evropi, s 21. majem 2006, kada smo kao potomci slavnih ratnika sa olovkom u ruci mirno, demokratski, obnovili nezavisnost i obezbijedili ponovno međunarodno priznanje koje simbolizuje crnogorska zastava na Ist Riveru.

Drugi svjetski rat je nažalost i vrijeme velikih crnogorskih podjela, kojima je opterećeno i savremeno crnogorsko društvo. Jedan dio ljudi se tada opredijelio za kolaborantske pokrete, za služenje okupatoru, čineći najstrašnije zločine nad nedužnim crnogorskim građanima drugih ideologija, vjera i nacija. Velika vrijednost antifašističke Crne Gore, kao i cijele Jugoslavije, bila je što se nije svetila njihovim potomcima, već ih je prihvatila kao ravnopravne građane; svima koji nijesu tokom rata činili zlodjela data su sva građanska prava.

Kad govorimo o toj stranici našeg istorijskog iskustva, ne želimo da podstičemo oživljavanje traumatičnih, unutrašnjih animoziteta i novih podjela. To je suprotno duhu naše državne politike, to ne odgovara težnjama savremene, proevropske Crne Gore. Ali isto tako ne želimo da pravimo kompromise sa onima koji danas hoće da afirmišu te retrogradne ideologije. Takođe, podsjećanjem na istorijske istine ne želimo da određujemo bilo čiji odnos prema njegovim precima. Međutim, nećemo dopustiti da se bilo čija sjećanja i pomeni pretvaraju u afirmaciju zlokobnih nacističkih ideologija. Imamo vrlo jasan vrijednosni sud i jasne kriterijume i u odnosu na prošlost, i u odnosu na sadašnjost. To je garancija bolje budućnosti za sve. Zato antifašizam ostaje naša državna vertikala za sva vremena. Naša je obaveza da u tom smislu, i u tom cilju, djelujemo kroz sve poluge državne politike, prije svega kroz obrazovni sistem na svim nivoima. Moramo mladima pokazati zašto je antifašizam za njih, i za sve buduće generacije, od životnog značaja. I zašto je fašizam u bilo kojoj formi apsolutno neprihvatljiv. Živimo u digitalno doba, u vremenu novih tehnologija, i moramo naći način primjeren njemu da na bazi jasnih i nedvosmislenih istorijskih fakata predočimo mladim ljudima istinu o Drugom svjetskom ratu.

O vrijednostima na kojima je stvorena OUN i Evropska unija, i izgrađena savremena svjetska arhitektura. U tome posebno važnu ulogu ima Udruženje boraca NOR-a i antifašista Crne Gore. Organizacija koja baštini ideju antifašizma i uživa veliki ugled među sličnim boračkim organizacijama država nastalih na prostoru bivše Jugoslavije, kao i u Evropskoj i svjetskoj federaciji veterana. Država na svim nivoima mora izraziti jasnu podršku organizaciji koja promoviše antifašizam u svim prilikama, obilježavanjem jubileja, naučnim skupovima, prigodnim svečanostima, brojnim javnim manifestacijama… Moramo zajedno razvijati društvenu svijest i duh u kojem se izražava poštovanje za velika djela boraca za slobodu u Pljevaljskoj bici, na Neretvi, Sutjesci i Ljubinom grobu, na Sremskom i drugim frontovima i mnogim drugim bitkama, za žrtve fašističkog terora okupatora i domaćih izdajnika. To je pravi način da snažimo patriotsku svijest novih crnogorskih generacija.

Vjerujem da je članstvo Crne Gore u NATO granitni garant za očuvanje njene trajne antifašističke orijentacije. NATO se upravo bazira na vrijednostima koje su neophodne za njegovanje i očuvanje antifašizma, jer štiti i promoviše mir, kolektivnu bezbjednost, ravnopravnost, demokratski razvoj, ljudske slobode i prava, i izgradnju građanskog društva. To su zajedničke vrijednosti koje Alijansa dijeli sa Evropskom unijom, čijem članstvu težimo.

Moramo graditi institucije i uspostaviti snažne društvene mehanizme za očuvanje i promociju antifašističkih vrijednosti u vremenima novih bezbjednosnih izazova. Naša je dužnost da svakodnevno ističemo značaj antifašizma, da djelujemo prosvjetiteljski, da vodimo ozbiljne političke debate, koje će i onima koji negiraju ili još ne shvataju značaj tih vrijednosti, pomoći da shvate da samo u antifašističkoj Crnoj Gori ima mjesta za sve naše različitosti. I kad je potrebno, u tom cilju moramo nepokolebljivo pokazati snagu države.

Takva Crna Gora, promišljena, odlučna, svoja i evropska biće siguran i prosperitetan dom za svakog njenog građanina.