piše: Novak Adžić

Velikosrpski klero-nacionalisti, protagonisti “religije” podvale i obmane, falsifikatori i otimači crnogorskog kulturno-povijesnog nasljeđa i slobodarske državne i nacionalne istorije Crne Gore, revnosni su i uporni, u ideološko-političkoj propagandi i agitaciji da pokušaju osporiti ono što se naučno negirati ne može – a to je istorijska i kanonska autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve.

Pogotovo su oni angažovani da bespravno pokušaju, širom Crne Gore, da postanu vlasnici onoga čega nikad bili nijesu: sakralnih pravoslavnih objekata, crkava i manastira i njima pripadajuće imovine.

Na početku ovog priloga upoznajem zainteresovanu, uvaženu javnost Crne Gore na činjenicu kako je nekadašnji predsjednik Vlade Knjaževine i Kraljevine Crne Gore dr Lazar Tomanović, pisao o autokefalnoj Crnogorskoj crkvi u svojim memoarima.

Naime, doktor pravnih nauka (doktorirao u Gracu) istoričar i nekadašnji crnogorski ministar i premijer, član i potom predsjednik Velikog Suda Crne Gore, Lazar Tomanović (rođen 1845-umro 1932) je o tome pisao:

“U Pravoslavlju su crkve: Grčka, Ruska, Srpska, Rumunjska, Jermenska, Arapska itd. Ovo treba upamtiti, kada se piše i govori o našoj Crkvi. Prije svjetskoga rata bile su u Turskoj, Srbiji, Crnoj Gori i Austriji autokefalne crkve pravoslavne, koje su bile u vezi sa Vaseljenskom Carigradskom Patrijaršijom kao njene šćerke. Čak su i ostale tri Vaseljenske Patrijaršije bile u vezi sa najmanjom crnogorskom Crkvom, u raznim važnim slučajevina.

Vaseljenski patrijarsi, koji su služili liturgiju spominjali su sve pravoslavne vladaoce, kao što je crnogorski mitropolit spominjao sva četiri Vaseljenska Patrijarha” [1].

U Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, u vrijeme vladavine knjaza Nikole I Petrovića-Njegoša, postojala je svojina nad crkvama i manastirima i crkvenim i manastirskim imanjima koja je pripadala pojedinačnim crkavama i manastirima, kao zasebnim subjektima prava u pravnom prometu, samostalnim pravnim licima („imaonicima”).

Pojedinačni manastiri i crkve kao titulari svojinskog prava imali su svojinu ograničenu zakonima. Ni autokefalna Crnogorska crkva nije imala vlasništvo nad crkvenim objektima, manastirima i crkvama, odnosno, crkvenim zgradama i njima podložnim crkvenim imanjima, već je ona – Crnogorska crkva – njima upravljala, putem crkveno-opštinskih odbora i drugih tijela, bez mogućnosti raspolaganja istima u smislu njihovog otuđivanja, prodaje, ustupanja, zamjene, poklona.

Autokefalna Crnogorska crkva (njen episkopat i sveštenstvo nad sakralnim pravoslavnim objektima u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori) imala je vjersku jurisdikciju, ali ne i pravo svojine. Zapravo, u pogledu raspolaganja (svojinsko pravo otuđenja) nad hramovima i crkvenom imovinom državna vlast Knjaževine i Kraljevine Crne Gore imala je suverenu i neprikosnovenu vrhovnu vlast, odnosno, ona se otuđiti nijesu mogla bez konačne odluke, saglasnosti, odobrenja centralne crnogorske državne vlasti.

Današnja Crkva Srbije, odnosno Srpska pravoslavna crkva i njene eparhije, nema i nemaju, niti su ikada imale, pravno valjani, legalni i legitimni,istorijski, ustavni i zakonski osnov sticanja svojine nad pravoslavnim crkvama i manastirima i crkvenom imovinom u Crnoj Gori. Činjenica je da je crkva Srbije (ili Srpska pravoslavna crkva) čitav vijek i dvije godine, uzurpator, prisvajač, okupant crkvenih objekata i imovine u Crnoj Gori, koja nije njena niti je ikada bila.

U nastavku teksta dajemo kratki pregled istorijata Crkve Uspenja presvete Bogorodice (Svete Gospođe) u selu Dodoši u Riječkoj nahiji, koja je podignuta u vrijeme Petra II Petrovića-Njegoša 1850. godine, a dograđena za jedan njen dio i obnovljena 1893. godine u vrijeme vladavine knjaza Nikole I Petrovića-Njegoša, odnosno, u vrijeme kada se na čelu Crnogorske crkve (Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, Crnogorske mitropolije) nalazio mitropolit Mitrofan Ban.

U formalno-pravnom smislu naselje (selo) Dodoši definitivno je ušlo, odnosno, integrisano u sastav države – Knjaževine Crne Gore nakon znamenite bitke i pobjede crnogorske vojske na Grahovcu 1858. godine u vrijeme vladavine knjaza Danila I Petrovića-Njegoša i utvrđivanja međunarodnog sporazuma o razgraničenju između Osmanskog carstva (Turske) i Crne Gore krajem 1858. i postupka povlačenja granične linije između dvije države tokom 1859-1860, iako su Dodoši u stvarnom, faktičkom smislu Crnoj Gori i znatno ranije pripadali. Konkretno, „na konferenciji ambasadora velikih sila u Carigradu, krajem 1858. godine, utvrđena je nova, međunarodno verifikovana granična linija između Crne Gore i Turske, unutar koje je Crna Gora dobila i neke nove teritorije. Time je Crna Gora, napokon, dobila jasno utvrđenu granicu prema Turskoj, iako ne i zvanično priznanje državne nezavisnosti“ [2]. 

Utvrđena je tada nova granica između Knjaževine Crne Gore i Osmanskog carstva, priznata kako od strane Osmanskog carstva, (Turske), tako i od strane drugih Velikih Sila. Crna Gora u postupku razgraničenja između dvije države dobila je teritorijalno proširenje i uvećana je za oko 1.500 km i u njen sastav su tada ušli: Grahovo, nikšićke Rudine, Župa nikšićka, više od polovine Drobnjaka, Uskoci, Gornje Lipovo, Gornji Vasojevići, jedan dio Kuča i Dodoši u Riječkoj nahiji [3].

Povlačenjem linije razgraničenja između Crne Gore i Osmanskog castva od strane međunarodne komisije 1859/60. markirana je i granica između Crne Gore i Osmanskog carstva i na Skadarskom jezeru, i to tako što je ona prolazila pored ostrva Vranjine, Lesendra i Grmožura, koji su ostali u sastavu Osmanskog carstva, a Dodoši su tada konačno pripali Crnoj Gori.

Naselje (selo) Dodoši pripada plemenu Ceklin u Riječkoj nahiji i nalazi se u opštini Prijestonice Cetinje. Dodoši su staro crnogorsko naselje kod Skadarskog jezera, koje je poslije 1835. godine do 1840. ponovo naseljeno i to primarno stanovnicima starog sela Salkovine kod Žabljaka na Skadarskom jezeru [4], koje je (Žabljak) još neko vrijeme potom ostalo u sastavu Osmanskog carstva do njegovog konačnog oslobođenja 1878. godine.

U monografiji “Pedeset godina na prestolu Crne Gore 1860-1910“,objavljenoj u slavlje jubileja 50 godina vladavine knjaza Nikole I Petrovića Njegoša i proglašenja Knjaževine Crne Gore za Kraljevinu (a koju monografiju je uredio dr Lazar Tomanović, istoričar, predsjednik Vlade Crne Gore, te koja je štampana u Kraljevskoj Crnogorskoj Državnoj štampariji na Cetinju 1910), između ostalog, navodi se, kada se nabrajaju obnovljeni hramovi u Crnoj Gori od 1860. do 1910, na strani 111, da je u naselju Dodoši obnovljena 1893. crkva, odnosno, hram Uspenije Bogorodice (Uspenje presvete Bogorodice).

Crkva Uspenja presvete Bogorodice podignuta je, kako smo naznačili 1850. godine i njen ktitor bio je Nikola-Niko Pejović, sin popa Andrije Pejovića, ugledne, uticajne i znamenite ličnosti u istoriji Crne Gore.

Iznad ulaznih vrata crkve u Dodošima nalazi se natpis u kamenu koji glasi:

„+Hram Svete Gospođe u Dodoše. Ovi hram sazida za spomen familijarni i svoe[5] duše Nikola Popa Andrie [6] Pejovića. Go [7]. 1850“. Pored tog natpisa, ali na drugoj kamenoj ploči, postavljenoj pored navedene, takođe iznad vrata crkve nalazi se i drugi natpis koji glasi: „ +Opština Dodoška prigradi 1 pas i kampanjelo od 3 zvona 1893. G“. 

Na ikonostasu u crkvi Uspenja presvete Bogorodice nalazi se sljedeći tekst:

„Ovu crkvu, novčano ogradio je Niko Andrijin Pejović 1850. Go [8]. Za svoj spomen. Ovi ikonostas napravi općina parohje dodoške“.

Takođe, na ikonostasu dodoške crkvi piše da se sačini (napravi) ovaj ikonostas u slavu svetoga hrama Uspenja Bogomatere, za vladavine njegovog visočanstva knjaza i gospodara Nikole I Petrovića i sa blagoslovom blaženopočivšeg mitropolita crnogorskog i brdskog gospodina Visariona Ljubiše. Dodoše 17/6. 1884. god.

Radi napomene, mitropolit Crnogorske crkve Visarion Ljubiša preminuo je 15. aprila 1884. godine, a ranije je dao blagoslav za ikonostas navedenog hrama, koji je napravljen i postavljen 17. juna 1884. godine, kako je na ikonostasu i napisano.

Etnolog, istoriograf i prosvjetni radnik Andrija Jovićević pisao je, na osnovu obavljenih istraživanja tokom 1906. godine, u knjizi „Riječka nahija u Crnoj Gori“, objavljenoj1911. u Beogradu, u izdanju Srpske Kraljevske Akademije (uredio knjigu akademik prof. dr Jovan Cvijić) da je tada selo Dodoši imalo 96 domova, „koji se po porodicama dijele na Jovićeviće (22 d.[9]), Gazivode (9 d.), Ražnatoviće (7 d.), Strugare (6 d.), Dajkoviće (6 d.), Pejoviće (5 d.), Kostiće (4 d.), Jankoviće (4 d.), Kažije (4 d.), Lopičiće (3 d.), Vukotiće (3 d.), Mikilje (3 d.), Vukmiroviće (2 d.), Kraljeviće (2 d.), Markoviće (2 d.), Mihaljeviće (2 d.), Jokmanoviće (2 d.), Mudreše (2 d.), Pajoviće (2 d.), Đuraškoviće (1 d.), Vojvodiće (1 d.), Lepetiće (1 d.), Herake (1 d.), Uliće (1 d.), Vujoviće (1 d.)“[10].

Crkva u Dodošima je grobljanska crkva mještana i ona je njima uvijek pripadala i pripada.

[1] Lazar Tomanović, “Memoari” / priredio prof. dr Đorde Borozan, akademik CANU/, CID, Podgorica, Narodni muzej Crne Gore, Cetinje, 2018, str. 404.

[2] Prof. Dr Živko M. Andrijašević i prof. dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora i Velike Sile“, Podgorica, 2006, str. 49.

[3]Viđi o tome: Prof. dr Dragoje Živković, „Istorija crnogorskog naroda“, tom III, Cetinje, 1998, str. 185.

[4] Dr Jovan Erdeljanović, „Stara Crna Gora“, prvo izdanje, Beograd, 1926. Citirano prema reprint izdanju, Podgorica, 1997, str. 131.

[5] Svoje

[6] Andrije

[7] Godine

[8] Godine

[9] Doma

[10] Andrija Jovićević, citirano djelo, fototipsko izdanje, CID, Podgorica, 1999, str. 122-123.