Piše: Stanko Jovanović, arheolog
Arheologija je naučna disciplina koja proučava ljudsku prošlost na osnovu materijalnih ostataka. Osim arheologije, mnogobrojne druge nauke se bave prošlošću, ali je ,,krivicom’’ obrazovnih ustanova ona opisana kao pomoćna istorijska nauka. Tačno, istorija je nauka koja prednjači u proučavanju prošlosti, ali treba imati u vidu da se, osim istorije i arheologije, prošlošću bave i istorija umjetnosti, antropologija, paleonotologija, etnografija itd.
Robin Kolingvud je u svom djelu Ideja istorije (1946) dao i njenu definiciju: Istorija istražuje radnje ljudskih bića koje su se zbile u prošlosti, pristupajući svom predmetu putem interpretacije evidencije (fakti,podaci), a njena svrha je ljudsko samospoznavanje. Ova definicija se, međutim, koja se može odnositi i na arheologiju, osim nastavka o materijalnim ostacima.
Postoji još jedan problem koji arheologiju ograničava na period praistorije. Naše društvo tumači arheologiju kao ,,nauku o dinosaurusima’’ , kako bi to rekao jedan kolega, vjerovatno alaudirajući o nekoj disciplini koja proučava nešto daleko, davno i zaboravljeno. Ali treba znati da razliku o nečemu kao praistorijskim ili istorijskim određuje jedna stavka – pismo. Ipak, granicu između praistorijskog ili istorijskog nije lako povući.
Na Balkanu, recimo, u istom vremenskom razdoblju poznog gvozdenog doba, odnosno rimskog osvajanja, postoje istorijske zajednice u grčkim kolonijama na primorju, dok su paleobalkanska plemena još u praistoriji, iako su u dodiru sa istorijskim zajednicama. Prvi dodir Crne Gore sa arheologijom se vezuje za Artura Evansa, koji u knjizi Arheološka istraživanja u Ilirikumu, prezentuje podatke o predrimskom i rimskom Risnu, o ilirskim plemenima, o rimskim putevima itd.
Maksim Šobajić, takođe, krajem 19. vijeka obilazi arheološka nalazišta na prostoru Danilovgrada i Podgorice i zapisuje to u knjizi Starine u Zeti.
Prva arheološka istraživanja Duklje sprovodi Pavle Rovinski u periodu 1890-1892 godine, a nakon njega, moglo bi se reći ,,prva prava istraživanja’’ su radili J.A. Monro 1983. godine, te Piero Stikoti 1913. godine, kada i izlazi monografija o Duklji, publikovana u Beču.
Nakon Drugog svetskog rata i stvaranja SFRJ, u Crnoj Gori se realizuju ,,naprednija’’ arheološka istraživanja, te tako i dobijamo prve obrise materijalne kulture na prostoru Crne Gore – Duklja, Budva, Stari Bar, Ulcinj, Prevlaka, Martinićka gradina, Pljevlja (Municipium S), Crvena stijena… Arheolozi u Crnoj Gori su, kao i arheologija, izolovani. Arheološka istraživanja su skrajnuta, često zaboravljena u javnosti, osim sporadično kroz neki tekst ili kratku novinarsku reportažu. Reklo bi se, naizgled, da se ovdje ništa ne iskopava, ali to nije istina.
U Crnoj Gori, osim muzeja, postoji Centar za konzervaciju i arheologiju koji se bavi arheološkim istraživanjima. Iako malih kapaciteta i sa malo kadrova nastavlja se iskopavanja Duklje. Prije par godina su započeta i iskopavanja lokaliteta Brskovo kod Mojkovca (srednji vijek), tumul na Frutku kod Danilovgrada itd.
Muzeji u Baru i Beranama takođe sa skromnim kapacitetima istražuju Stari Bar i lokalitet Samograd… To jeste dovoljno za početak, ali nedostaje institucionalna i medijska razrada arheološke djelatnosti. To bi se moglo raditi kroz veću i konzistentnu zastupljenost u javnosti, ili otvaranje Katedre za arheologiju na nekom fakultetu, ili barem kroz uvođenje arheologije u nekom obliku u nastavne programe srednjih škola. Zbog izostanka takvog pristupa imamo problem. Tumačenje prošlosti se ostavlja osobama koje, uz svo poštovanje, nemaju tzv. naučnu, stručnu i metodološku podlogu da bi se profesionalno bavile ovim stvarima, pa postoji opravdana bojazan da polako klizimo ka pseudonauci (u ovom slučaju pseudoistoriji/ arheologiji).
Arheolog ima privilegovano pravo da tumači prošlost na osnovu materijalnih ostataka! Interpretaciju prošlosti dopunjava sa kolegama istoričarima, istoričarima umjetnosti, etnografima, antropolozima itd. Koncept afirmacije arheologije zato treba odmah pokrenuti. Taj proces, međutim, trenutno stoji u mjestu, opstruiran je i opterećen brojnim barijerama. Zato odgovorni pojedinci u svim sferama društva moraju da reaguju, a mi arheolozi moramo da se mijenjamo, otvarajući vrata našeg svijeta i ostalima. I kao što je arheologija u 20. vijeku doživljavala revoluciju sa dva zahtijeva: više nauke i više antropologije, kod nas bi bilo dovoljno: više arheologije!