piše Mr Novak ADŽIĆ, doktorand istorijskih nauka
Za savremenu crnogorsku naučnu istoriografiju, koja se bavi proučavanjem političko-događajne istorije Crne Gore prve polovine XX stoljeća, vrlo je važna i posebno dragocjena nedavno objavljena knjiga na crnogorskom jeziku advokata i ministra pravde vlade Kraljevine Crne Gore u emigraciji Vladimira Đurovog Popovića, naslovljena “Crna Gora za vrijeme Veljega rata”, publikovana u izdanju Otvorenog kulturnog foruma –Cetinje. Knjiga je u originalu štampana na francuskom jeziku u Parizu pod naslovom “LE MONTENEGRO pendant la Grand Guerre” 1917, u vrijeme kada je njen autor već bio u političkom egzilu u Francuskoj.
Do nedavno ova knjiga nije bila prevedena na naš jezik i objavljena na našem prostoru, te je ovo njeno prvo crnogorsko izdanje. Izdavač knjige je OKF sa Cetinja, urednik izdanja književnikMilorad Popović, a za izdavača se potpisuje Goran Martinović. Predgovor za prvo crnogorsko izdanje napisao je unuk Vladimirov, advokat Vladislav-Vanja Popović, a prevod sa francuskog uradilaje Tanja V. Sekulić. Stručni konstultant bio je istoričar Petar Lekić, lektorka Jelena Čalović, dok je grafičko oblikovanje knjige uradila Suzana Pajović.
Knjiga autora Vladimira Đ. Popovića broji ukupno 242 stranice, tematski i sadržinski je podijeljena na dva dijela i ima uvod i sedam poglavlja, s tim što se na njenom početku nalazi predgovor autorovog unuka Vladislava – Vanje Popovića, koji je i na kraju knjige napisao kratki osvrt na biografiju svog đeda.
Navedeno djelo zaslužuje posebnu, svestranu i cjelovitu analizu, elaboraciju i osvrt, kako na njegov sadržaj tako i njegovu nespornu naučnu istoriografsku vrijednost i značaj, ali mi ćemo se u ovom prikazu knjige koncentrisati na neke fragmente iz sedmog poglavlja knjige naslovljenog “U izgnanstvu”.
Autor knjige je politički emigrant od 1916, istaknuti crnogorski suverenista Vladimir Đurov Popović, raniji sekretar Velikog suda Crne Gore, bivši gradonačelnik Cetinja, a potom predsjednik Komiteta crnogorskih izbjeglica i član administracije crnogorskog kraljevskog dvora i vlade u Parizu (Nejiu) i u Rimu. Vladimir Đ. Popović je od 10/23. septembra 1922. do 1924. bio ministar pravde u crnogorskoj vladi u egzilu na čijem čelu se nalazio general dr Anto Gvozdenović.
Bio je uporni, nepokolebljivi, nesalomivi borac Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore, za obnovu njene državne nezavisnosti i u toj borbi ostao je dosljedan do smrti 1928. u Nici, na Azurnoj obali u Francuskoj, đe je i sahranjen. Nikad se Popović nije vratio iz političkog egzila, već je umro kao prognanik iz domovine, boreći se moralno, čvrsto, iskreno i patriotski za oslobođenje Crne Gore od srpske okupacije i nasilne aneksije.
Autor se u sedmom poglavlju knjige “Crna Gora za vrijeme Veljega rata” bavi demantovanjem i demaskiranjem organizovanih, planskih i permanentnih klevetničkih akcija protiv Crne Gore u inostranoj štampi i savezničkoj javnosti, poduzetim od strane i po nalogu izbjegličke srpske vlade Nikole Pašića i od strane njenih ekspozitura, koji su na sve načine nastojale obezvrijediti Crnu Goru i njenu časnu ulogu, hrabru borbu i podcijeniti značaj operacija i žrtvovanje crnogorske vojske u Velikom ratu od 1914. do vojnog sloma Crne Gore početkom 1916. i lažno predstaviti položaj i djelovanje crnogorskog Dvora i Vlade u tome periodu.
Klevetnici i urotnici protiv Crne Gore tada su isticali da Crna Gora i kralj Nikola I Petrović-Njegoš nijesu bili odani saveznicima iz bloka Velike Antante u Prvom svjetskom ratu, već da su, navodno, tajno šurovali sa Centralnim silama, odnosno, Austrijom, što je bila potpuna neistina. Vladimir Đurov Popović je pisao da je Srbija imala cilj da zauzme i osvoji Crnu Goru i već u drugoj polovini Prvog svjetskog rata djelovala je u tom pravcu.
U tom smislu Popović navodi:
“Neki šovinistički srpski krugovi su ocijenili da je došlo vrijeme za ostvarenje njihovih imperijalističkih ciljeva nad Crnom Gorom. Vjerovali su da mogu dostići svoj cilj dvostrukim procesom:
1) lišiti crnogorsku državu svih povlastica nezavisnosti;
2) intrigama i novinskom klevetničkom kampanjom, ubijediti javno mjenje u savezničkim zemljama da je Crna Gora izgubila sva prava da se ponovo rodi kao slobodna i nezavisna država”[1].
Popović tvrdi da je taj velikosrpski program bio usmjeren i protiv pokušaja reorganizacije crnogorske vojske tokom druge polovine Prvog svjetskog rata i bjesomučnim klevetama i intrigama protiv Crne Gore i Crnogoraca koji su ostali dosljedni i lojalni Crnoj Gori.
Zarad ostvarivanja koncepta velikosrpske ekspanzije i aneksije Crne Gore srpska Vlada je angažovala i određeni krug lica koje je kupila i organizovala da djeluju u tom pravcu.
Vladimir Đ. Popović navodi da je Srbija u tom smislu uspjela angažovati, kako piše, “određene ljude osrednje vrijednosti i problematične moralnosti, na čelu kojih je bio g-din Radović [2], koji je nažalost bio predsjednik Savjeta [3]. Ti pojedninci su pompezno stvorili udruženje nazvano Crnogorski komitet za narodno ujedinjenje, a kojem je više pristajao naziv Crna banda” [4].Prema utemeljenim i realnim tvrdnjama Popovića, “zadatak povjeren tom Odboru sastojao se u tome da se Crna Gora ne obnovi kao nezavisna država i na tome da se pripoji Srbiji” [5].
Srpska vlada je posredstvom svog poslanstva u Parizu i diplomatskog predstavnika Srbije u Francuskoj dr Milenka Vesnića 4. marta 1917. formirala »Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje«, finansirala ga i instruirala sa svrhom da radi protiv opstanka Crne Gore. Marionetska organizacija srpske vlade, tzv. »Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje« pod vođstvom crnogorskog (vele)izdajnika, renegata Andrije Radovića, kojega je srpska diplomatija kupila za 500.00 franaka (lično mu je pare uručio po nalogu srpske vlade bogati iseljenik, trgovac, brodovlasnik i industrijalac iz Čilea Paško Baburica) da radi na uništenju Crne Gore i njene dinastije, nije imao nikakav legalitet i legitimitet u Crnoj Gori, niti ikakvo pravo da nastupa u ime nje.
Popović navodi da je Andrija Radović kupljen od strane srpske Vlade za 500.000 franaka i da on radi po nalogu srpske vlade koja upravlja njime i tzv. Crnogorskim odborom za narodno ujedinjenje, te precizira:
“Odbor g-dina Radovića objavljuje u Ženevi dva periodična časopisa, jedan na srpskom – Ujedinjenje, drugi na francuskom Crnogorski bilten, čiji je jedini cilj bio da raširi najniže klevete protiv Crne Gore u savezničkim zemljama” [6].
Vladimir Đ. Popović detaljno opisuje i činjenički i argumentovano raskrinkava te i takve spletke i laži protiv Crne Gore, preduzete u cilju njenog uništenja kao nezavisne države od strane njenih neprijatelja i posebno demonstrira i objašnjava stav i otpor kralja Nikole i crnogorske Vlade u inostranstvu, na čijem je čelu bio Evgenije Popović, kao i vlastiti stav i odnos prema namjerama, ciljevima i sadržini Krfske deklaracije, potpisane 7/20. jula 1917, odnosno iskazuje energično i jasno protivljenje crnogorskog Dvora i Vlade, legalnih i legitimnih predstavnika Crne Gore u izgnanstvu, političkom sporazumu i deklaraciji o principima, ciljevima i načinu budućeg jugoslovenskog „ujedinjenja“ postignutim na Krfu između srpske vlade iJugoslovenskog odborana čijem čelu se nalazio dr Ante Trumbić.
U pregovorima o jugoslovenskom ujedinjenju vođenim na Krfu između srpske Vlade i Jugoslovenskog odbora, nije učestvovala Crna Gora, odnosno, njeni zvanični predstavnici nijesu bili pozvani da učestvuju u njima, niti su o tome konsultovani.
U Krfskom paktu, u članu 9, pominje se Crna Gora i donose se, bez njenog pitanja, odluke koje se tiču njenog državnog opstanka i života, odnosno, navodi se da će državna teritorija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvatiti “cijelu teritoriju na kojoj naš mnogobrojni narod sa tri imena živi”,te da ta teritorija ne smije biti okrnjena, već cjelovita, i da “oslobođenje i ujedinjenje” ne smije biti djelimično, te, kako se kaže u tom članu teksta Krfske deklaracije, “naš narod” “odbija svako djelimično rešenje problema svog izbavljenja od austro-ugarske dominacije i svog ujedinjenja sa Srbijom i Crnom Gorom, u jednu jedinstvenu državu koja čini nedjeljivu cjelinu” [7].
Krfsku deklaraciju je avgusta 1917. godine podržao tzv. „Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje” predvođen Andrijom Jagoševim Radovićem, bivšim predsjednikom Crnogorske Vlade i ministriom. Taj odbor inače niko nije priznavao kao predstavnika Crne Gore, izuzev srpske Vlade Nikole Pašića i Dvora Karađorđevića, koja ga je osnovala suštinski, finansirala, kontrolisala i upravljala njime. Crnogorski Dvor i Vlada u emigraciji pokušali su da pariraju (vele)izdajničkim akcijama članova tog „Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje“, kojeg su sačinjavaliAndrija Radović,Janko Spasojević, Danilo Gatalo, Luka Pišteljić, Miloš Ivanović, Risto Jojić itd.
Tako je crnogorska emigrantska Vlada, po preporuci Kralja Nikole, donijela rješenje o stavljanju pod krivično gonjenje Andrije Radovićai njegove družine zbog podrške koju su dali Krfskoj deklaraciji usvojenoj 7/20. jula 1917. od strane srpske vlade Nikole Pašića i Jugoslovenskog odbora na čelu sa dr Antom Trumbićem i što su pokušali „Crnu Goru nasilno inkorporirati jednoj drugoj državi i nametnuti joj drugu dinastiju“, optužujući ih za veleizdaju koja se ima kazniti po crnogorskom Krivičnom zakoniku.
U ime Crnogorske Vlade ovo rješenje i nalog za podizanje tužbe potpisao je u Nejiu kod Pariza 17. avgusta 1918. godine tadašnji ministar unutrašnjih poslova i zastupnik ministra vojnog Nikola-Niko Hajduković.
Advokat Vladimir Đ. Popović, jedna od najznačajnijih i najuglednijih ličnosti državotvorne i suverenističke crnogorske političke emigracije 1916. do 1928, u knjizi se, prvobitno objavljenoj 1917, bavi Krfskom deklaracijom, donesenom 7/20. jula 1917. godine i njenim štetnim namjerama i negativnim implikacijama prema Crnoj Gori i crnogorskom narodu.
On osporava pravo potpisnicima tog akta da mogu bilo što odlučivati o crnogorskoj državi i njenom međunarodno-pravnom i ustavnom statusu kao suverene i nezavisne države. Vladimir Đ. Popović je u kritici Krfske deklaracije razložan, eksplicitan, činjenički i pravno neumoljiv, smatrajući je s pravom kao neprijateljski čin prema Crnoj Gori i crnogorskom narodu, kojim se hoće nasilnim putem Crna Gora anektirati Srbiji.
On Krski pakt u navedenoj knjizi analizira i ocjenjuje na sljedeći način:
„Na osnovu te deklaracije – svojim imenom – i paktom- svojom formom i sadržajem – Crna Gora je ulazila u sastav buduće „kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca“, čiji će vođa biti kralj Srbije ili jedan od srpskih kneževa. Ali, u ovom aktu, nigdje ne nalazimo pristanak ovlašćenih predstavnika Crne Gore.
Ipak je ona nezavisna i ustavna monarhija, koja ima svog kralja i svoju dinastiju, svoj parlament i svoju vladu. Prema crnogorskom Ustavu, nacionalna teritorija može biti ujedinjena sa teritorijom druge države, a promjene u dinastiji su moguće, ali te promjene ne mogu biti urađene od bilo koga. Samo crnogorski narod sa organom njegovih predstavnika, ima to pravo. Svaki drugi proces predstavlja, ne samo izuzeće od suverenih prava Crne Gore, već i pravo nasilje“ [8].
Prema stanovištu Vladimira Đ. Popovića, koje je bilo u saglasnosti sa stavom kralja Nikole i crnogorske vlade u emigraciji koju je predvodio Evgenije Popović, „samo izborna moć Crne Gore ima pravo da rješava pitanja ovakve prirode. U Krfskoj deklaraciji ne nalazimo potpis nijednog predstavnika Crne Gore. Predsjednik srpske vlade i jedan bivši poslanik skupštine u Beču, Austrijanac[9], oduzeli su ovo pravo crnogorskom narodu i njegovim predstavnicima.
S pravne tačke gledišta, g-din Pašić [10] je za Crnu Goru isto što i dr Radoslavov [11], bugarski premijer ili grof Czerin [12], ili čak Taalat paša [13]. Da je jedan od ova tri ministra neprijateljskih zemalja [14] htio objaviti rat u obliku Krfske deklaracije, kojim bi aneksirao Crnu Goru ili Srbiju, koji su sada u njihovoj vlasti [15], cijeli svijet bi protestovao protiv sličnog nasilja.
Isto bi trebalo da važi i za Krfsku deklaraciju. S pravne i međunarodne tačke gledišta, Srbija je u odnosu na Crnu Goru, strana država kao sve druge države. Dakle, na čemu su utemeljili autori ovu deklaraciju, kad su sebi prisvojili pravo da raspolažu Crnom Gorom?“ [16], pita se Vladimir Popović. Smatra da potpisnici Krfske deklaracije nijesu imali nikakvog prava da donose bilo kakve odluke koje se odnose na Crnu Goru i njen državni položaj.
Osuđujući i odbacujući Krfsku deklaraciju, advokat Vladimir Đ. Popović podvlači da je predsjednik srpske Vlade Nikola Pašić njome „predvidio organizaciju jedne nove države koja bi se sastojala od svih jugoslovenskih zemalja“, odnosno, da je Pašić „predvidio jednostavno proširenje vladavine Srbije nad Crnom Gorom, drugačije rečeno, Crna Gora i zemlje koje su trebale formirati veliku Srbiju, trebale su postati jednostavno oblasti ove države“ [17].
Vladimir Đ. Popović je rezolutan i rezistentan kada u navedenoj knjizi navodi: „Crna Gora nikad nije bila oblast (dio) Srbije i to nikad neće biti. Ona može ući u jednu užu uniju sa Srbijom samo ako i druge jugoslovenske zemlje to urade“ [18].
Državna politika Kraljevine Srbije, njenog Dvora i nekoliko Vlada, dugi niz godina klevetala je diplomatsko-propagandnim i agenturnim putem u međunarodnoj javnosti državu Crnu Goru, njenog kralja Nikolu i Vladu, u domovini i u egzilu, te crnogorsku vojsku, sa ciljem njihove diskreditacije i kompromitacije, kako bi ostvarila primarni cilj – zauzimanje i aneksiju Crne Gore.
U tom smislu je srpska (srbijanska) politika i njena diplomatija i agitacija, isticala i laži o tome da je srbijanska (srpska) vojska »oslobodila Crnu Goru« 1918. godine.Te laži su crnogorski Dvor i Vlada odlučno i argumentovano demantovali nebrojeno puta u međunarodnim krugovima i javnosti. Tako je znameniti crnogorski suverenista, politički emigrant u Francuskoj advokat Vladimir Đurov Popović bio jedan od crnogorskih prvaka i pregalaca u odbrani Crne Gore, koji je kategorički opovrgavao te srbijanske (srpske) klevete i laži usmjerene protiv Crne Gore i prava na opstanak i suverenost crnogorskog naroda.
Naime, advokat Vladimir Đ. Popović, predsjednik Komiteta crnogorskih izbjeglica i ministar Kraljevine Crne Gore, te prvi crnogorski sineasta, je u »Glasu Crnogorca«, krajem 1919. godine, u autorskom tekstu-reagovanju, pod naslovom »Zvanična priznanja i zvanične laži«, između ostalog, napisao i sljedeće:
»Laž je da je srbijanska vojska oslobodila Crnu Goru. Crnu Goru napustile su austro-ugarske trupe tek poslije primirja i na osnovu istoga. Oslobođenje Crne Gore posljedica je pobjedonosnih Saveznika nad Centralnim silama, za koju je Crna Gora prinijela na žrtvu skoro polovinu svoje vojske.
Posljednje ostatke austrijske vojske razoružao je i uništio sam narod crnogorski; srbijanska vojska nije vidjela ni jednog neprijateljskog vojnika u Crnoj Gori niti ispalila jedan jedini fišek na austrijsku vojsku a kamoli da je Crnu Goru oslobodila oružanom rukom.
Naprotiv, ulazak srbijanske vojske u Crnu Goru nije značilo njeno oslobođenje, nego ropstvo, gore i sramnije od onog pod Austrijom, gore i od onog što je srpski narod preživio pod Turcima.
Kad bi u Beogradu imali imalo obraza oni se ne bi lažno hvalili da su oslobodili Crnu Goru, jer ulazak srbijanske vojske u Crnu Goru predstavljaće vjekovima, blagodareći pokvarenim upravljačima srbijanskim, jednu sramnu stranicu u istoriji Srbije i njene vojske, hiljadu puta sramniju od Đunisa i Slivnice, jer ove su sprali Kumanovo i Bregalnica, a sramni zločin prema Crnoj Gori ostaće vječit« [19].
Advokat i pisac, prvi crnogorski sineasta, scenarista filma „Voskresenja ne biva bez smrti“ (1922), Vladimir Đ. Popović zalagao se za očuvanje državne nezavisnosti Crne Gore i za afirmaciju nacionalne slobode crnogorskog naroda. Spada u najznačajnije crnogorske intelektualce i političare koji su se odano i predano borili za Crnu Goru i njeno dostojanstvo.
[1]Vladimir Đ. Popović, “Crna Gora za vrijeme Veljega rata”, OKF, Cetinje, 2022, str. 208.
[2]Andrija Jagošev Radović
[3]Predsjednik Ministarskog Savjeta, odnosno, Vlade Crne Gore.
[4]Ibidem, str. 211.
[5]Ibidem
[6]Ibidem, str. 212.
[7]Citirano prema: Vladimir Đ. Popović, navedeno djelo, str. 222.
[8]Ibidem, str. 223-224.
[9]Državljanin Austro-Ugarske.
[10]Nikola Pašić, premijer srpske vlade.
[11]Dr Vasil Radoslavov, predsjednik bugarske vlade za vrijeme prvog svjetskog rata.
[12]Grof Otokar Czerin,ministar spoljnih poslova Austro-Ugarske 1916-1918.
[13]Mehmed Talaat paša, veliki vezir, predsjednik i ministar turske osmanske vlade za vrijeme Prvog svjetskog rata.
[14]Država koja su u prvom svjetskom ratu uz Njemačko Carstvo pripadala bloku Centralnih Sila.
[15]Tada su Crna Gora i Srbija bile u ratu okupirane od strane Centralnih Sila.
[16]Navedeno Popovićevo djelo, str. 224.
[17]Ibidem, str. 227.
[18]Ibidem, str. 231.
[19]Vladimir Đ. Popović, »Zvanična priznanja i zvanične laži«, »Glas Crnogorca«, broj 80, Neji kod Pariza, od 27.XI/ 10. XII 1919., str. 3-4.