Za Aktuelno.me
Piše: Novak Adžić
(CRNOGORSKI PATRIOTSKI STRADALNICI POD VELIKOSRPSKOM TIRANIJOM KRALJA ALEKSANDRA KARAĐORĐEVIĆA I NJIHOVA BORBA I ŽRTVA ZA SLOBODNU CRNU GORU)
Naročito snažan i dugotrajan bio je crnogorski patriotski, zelenaški, državotvorni i oslobodilački, ustanički i komitski pokret u Rovcima i Morači, plemenima kod Kolašina, ali taj pokret bio je aktivan, takođe, i u Bratonožićima i imao je svoje istaknute pripadnike, a navedeni pokret bio je posebno masovan i u ostalim predjelima Crne Gore, pogotovo u cetinjskom, nikšićkom, podgoričkom, danilovgradskom, barskom području, a snažan je bio na andrijevačkom, bjelopoljskom prostoru itd.
Jedan od njegovih značajnih pripadnika sa kolašinskog prostora, pored ostalih, bio je i Radoš M. Ilinčić iz Rovaca, koji je komitovao od 1919. do 1. februara 1920. godine, kada je uhvaćen od strane srbijanske vojAske i gonećih odreda pod firmom države KSHS, nakon čega je utamničen zbog svoje odanosti Crnoj Gori i borbe za njenu slobodu, pravo i dostojanstvo.
Istaknuti crnogorski oficir, patriota, ratnik i mučenik ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE u domovini i egzilu bio je Stanko Grujić. On je bio kapetan, potom komandir (major) crnogorske vojske,ustanik, zelenaš, komita, borac za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. Radio je svojevremeno, znatno ranije, kao knjigovođa Glavnog državnog računovodstva na Cetinju u doba Kraljevine Crne Gore prije prvog svjetskog rata.
Učesnik je Božićnog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine. Nakon sloma ustanka uhapšen je i utamničen u cetinjski zatvor. Uspio je da pobjegne iz zatvora i da se odmetne u šumu kao komita-crnogorski rodoljub, gerilac. Bio je potom politički emigrant u Italiji, đe je u Gaeti bio u sastavu regularne crnogorske vojske u egzilu 1919-1921. godine u okviru II čete I bataljona, pod komandom komandira Pera Tujova Vukovića iz Pipera. U Gaeti je major (komandir) Stanko Grujić bio i juna 1921. godine u oficirskom štabu Komande crnogorskih trupa pod zapovjedništvom brigadira/generala Krsta Zrnova Popovića.
Među značajnim, patriotskim i stradalničkim i zaslužnim borcima ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE bio je, u otporu velikosrpskoj invaziji i agresiji na Crnu Goru – Savo Markov Gazivoda. On je rođen 1888. godine, (Dodoši, Riječka nahija, cetinjska oblast-umro prirodnom smrću 1931. godine, u 43 godini života). Bio je crnogorski rodoljub, zelenaš, ustanik i komita iz Riječke nahije, učesnik Božićnog ustanka 1919. godine i politički emigrant u Italiji 1919-1921.
Bio u sastavu crnogorske vojske u Italiji u rangu vodnika. U Italiji je 1920. godine dao izjavu o zločinima srpske (srbijanske) vojske u Dodošima u kojoj navodi sljedeće:
"Bio sam očevidac, kada su Srbijanske okupacione vlasti mučile u zatvoru u "Bogdanov kraj" na Cetinju, u julu mjesecu 1919. godine Laza S. Brnovića iz Dodoša, zatvorivši ga pod volat, u gvožđa sa ukinućem hrane, mučeći ga na svake muke da pokaže đe je Komandir Savo Čelebić [1]ostavio mitraljeze, koliko je društva sa njim bilo, te sa kojom je namjerom došao, tako da pošto je nanovo iz pod volta među nama u zatvoru doveden bio je polu-mrtav. U istom zatvoru mučen sam i ja gotovo kao i Brnović, dok sam se razbolio i privremeno oslobođen kući. U mjesecu novembru 1919. godine ja sa još trojicom iz Dodoša, zatvoreni smo bili u zatvoru na Rijeci, đe su nas mučili svakih muka, ne dajući nam apsolutno nikakve hrane, pa čak ni hljeba, tek da nas primoravaju da se zakunemo na vjernost Kralju Petru. No pošto smo čvrsti ostali svojoj ideji pored tih silnih muka od 15 dana, uputili su nas u zatvor na Cetinje, smjestivši nas u jednom odjeljenju u kom su bili 60 staraca od prošlih 60 godina i nas mlađih 20. Svakodnevno smo mučeni na grozne muke, bili bjeni prisiljavajući nas na zakletvu da ćemo Srbijancima vjerni biti, suviše od nas mlađih tražili su da uzmemo oružje da tražimo ustaše. Ponajviše mučen je Marko Banićević iz Cuca, kojeg su bili i mučili i kojeg su sigurno i htjeli ubiti, da to nije spriječila Amerikanska misija. U istom zatvoru u drugom odjeljenju bilo je 86 žena koje su mučene na najgroznije muke, morene glađu, a bez ognja, bez ičega. Ženskih je bilo poveći broj u drugom stanju, među njima i žena jednog Krivokapića iz Cuca, koja je bila pri rođenju, mučena, tražila je da je oslobode u varoš, što nije mogla dobiti sve dotle dok je Amerikanska misija oslobodila.
U mjesecu februaru srbijanske trupe pod komandom Radoja Ćetkovića[2], došle su u Dodoše, tražeći komite, i vješale o jednom drvetu i bijući: Raka Jovićevića, Marka Jovićevića, Luku Jovićevića, Marka Pejovića i Ivana Mihaljevića jer se isti nijesu htjeli pokoriti srbijanskim vlastima. Istom prilikom vješali su i bili starce Marka Gazivodu od 70. godina, jer su istom 2 sina u šumi, Sava J. Gazivodu od 70. godina, Pera Gazivodu od 60. godina, Laba Kostića, Joka Kostića, Peka Ražnatovića, Joša Ražnatovića, te pošto su ih namučili na najgroznije muke, zatvorili su ih. Zatvorili su i mučili grozno familije komita; Ostali seljani dodoški, nasilno su zaklinjati, prijeteći im da će ih mučiti kao i prednje ako se ne pokoriše. Od Božića 1918. godine do marta 1920. godine kao političkog krivca zatvaran sam i mučen na svake muke, prisiljavajući me na zakletvu sa još 9 Dodošana. No pošto smo pored muka groznih ostali čvrsti našoj ideji zaplijenili su nam i opljačkali svima nama sve naše pokretno imanje i namirnice tako, da su nam familije ostale bez iđe ičega, suviše su gonjene i mučene od istih. Iste trupe, boravile su za mjesec dana u selu Dodošu, najstrožije su bile ukinule sav rad kako u zemlji tako i u ribolovstvo, zabranivši svaki saobraćaj sa varošima kao i izlaz iz sela, sve to zbog toga što su vjerni ostali svojoj domovini Crnoj Gori"[3].
Gotovo identični podaci, ali u skraćenoj formi, nalaze se i u knjizi "Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića", Rim 1921. godine u kojoj se, s tim u vezi, veli ovo: "U mjesecu februaru 1919. godine srbijanske trupe, pod komandom kapetana Druge klase Radoja Ćetkovića, objesili su ispod pazuha i tukli iz sela Dodoša (riječka oblast) ove seljake: Marka Gazivodu, Pera Gazivodu, Laba Kostića, Joka Kostića, Peka Ražnatovića, Joka Ražnatovića, Raka Jovićevića, Marka Jovićevića, Luku Jovićevića, Milana Vukotića, Sava Pejovića, Vasa Ražnatovića, Jovana Jankovića, Marka Pejovića i Ivana Mihaljevića".
Savo M. Gazivoda, vodnik crnogorske vojske, komita i politički zatvorenik, kojeg su srpske okupacione vlasti mučile u zatvoru, politički crnogorski suverenista i emigrant u Italiji bio je istaknuti borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru protiv velikosrpske okupacije i krvavog velikosrpskog terora. U emigraciji u Italiji ostao je do 4. jula 1921. godine, kad se vratio u zemlju. Nakon povratka iz emigracije, poslije amnestije, bio je pristalica Crnogorske stranke (federalista) u međuratnom periodu.
Pored njega, kao ustanici, borci za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru iz riječkog sela Dodoši i emigranti u sastavu crnogorske izbjegličke vojske bili su: Milo Gazivoda, koji se u zemlju vratio iz emigracije kasnije,te Jovan Gazivoda, Andrija Gazivoda, koji su bili u sastavu crnogorske vojske u Gaeti.
Milo Gazivoda (Dodoši, Riječka nahija, Cetinje) bio je vodnik crnogorske vojske, crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, komita, borac za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. Učesnik je Božićnog ustanka 1919. godine, poslije čijeg je sloma emigrirao za Italiju. Bio je politički emigrant u Italiji, đe je u Gaeti i Sulmoni bio u sastavu regularne crnogorske vojske u egzilu 1919-1921. godine u okviru I čete III bataljona, pod komandom komandira Stevana Pavlovića. Iz Italije se vratio u zemlju 4. juna1921. godine, nakon amnestije.
Jovan Simonov Plamenac, iz sela Boljevići (Crmnica), profesor, završio Filozofski falkulet na Uniberzitetu u Jeni, u Njemačkoj), poliglota, govorio je i pisao pored maternjegjezika, francuski, njemački, engleski i italijanski jezik, dobrim dijelom i ruski, elem, on, Plamenac, bivši ministar u više resora u nekoliko vlada Kraljevine Crne Gore, organizator i politički lider Božićnog ustanka 1919. godine (po gregorijanskom kalendaru) i poslije kralja Nikole I Petrovića Njegoša, najznačajnija ličnost crnogorske državotvorne i nacionalne suverenističke emigracije, do početka 1925. godine, (kada se nakon amestije vratio u Kraljevinu SHS) je dugo u egzilu vodio upornu i tešku političku, diplomatsku i političku i propagandu borbu za obnovu nezavisne Crne Gore, što je, u ondašnjim okolnostima, bila, na žalost, nerealna (nemoguća) misao. Činio je on to i nakon što je 1923. godine bio žrtva fašističkog režima Benita Muslonija, koji ga je protjerao iz Italije, te je Plamenac emigrirao u Sjedinjenje Američke Država (SAD) i tamo, među podijeljenom, na žalost, crnogorskom političkom emigracijom, nastavio je zalaganja da se Crna Gora ponovo uspostavi kao nezavisna i suverena država i oslobodi velikosrpskog zuluma, terora i strahovite represije koje je nad crnogorskim narodom, dugo godina, sprovodio centralističko-unitaristički velikosrpski režim pod egidom kralja Kraljevine SHS, krvavog Aleksandra Karađorđevića (koga su Crnogorci zvali Palikuća) i njegovih brojnih centralističkih i anticrnogorskih beogradskih vlada. Pokušao je Plamenac tokom septembra 1923. godine, kad je već bio u egzilu u Njujorku, da ponovo utiče na ondašnje službene vlasti u Italiji da se založe za rješavanje pitanja Crne Gore, čak je tada krace vrijeme, prema ovome tekstu, bio u Italiji, ali to nije uspjelo da urodi nikakvim rezultatom, jer je zvanična Italija već bila digla ruke od bilo kakve pomoći Crnoj Gori, pošto je priznala Kraljevinu SHS i njen režim. Štampa je tada pisala da je navodno Musolini primio Plamenca, ali od toga, naravno, nije bilo ništa i ta Plamenčeva misija radi dobra Crne Gore u onom vrememu nije imala efekta.
U ovom tekstu publikujemo novi istorijski izvor, do sada neobjavljivan i nekorišćen u našoj istoriografiji i publicistici i uopšte u medijskoj sferi, a to je javni protest bivšeg premijera i ministra Jovana Simonovog Plamenca, na žalost, tada već de facto bivše, osvojene (subjugirane), anektirane, odnosno, likdivirane nasilnim putem, bespravno, nezavisne države Kraljevine Crne Gore. U vrijeme davanja navedene izjave Plamenac se nalazio u egzilu u Njujorku, na Menhetnu.
Naime, časopis „TIME“, Washington, u broju 9, od poneđeljka, 3. Marta 1924. godine, str. 13 objavljuje članak „Crna Gora“, koji glasi (u našem prijevodu sa engleskog na crnogorski jezik), kako slijedi:
„Jovan S. Plamenac, Premijer nepostojeće Vlade nepostojeće države – tj. Crne Gore –očekuje da će napuštiti Menhetn, njegovo trenutno sjedište, i krenuti ka Vašingtonu kako bi urgirao kod Vlade SAD-a da pomogne Crnoj Gori da povrati nezavisnost.
„Premijer“ je govorio o šesnaestogodišnjem Mihailu I, „Kralju Crne Gore“, koji se trenutno školuje u Engleskoj, o 50.000 srpskih vojnika koji ugnjetavaju 200.000 Crnogoraca; i o snažnom sentimentu u tuđini vezano za nedobijanje fer sporazuma za Crnu Goru na Mirovnoj Konferenciji 1919.
„Crna Gora“, kaže Premijer Plamenac, „nakon Belgije i Srbije, osjetila je najteži udarac u Velikom ratu. Izgubila je na bojnom polju 46% cjelokupne armije dok je jedna trećina populacije stradala od gladi i bolesti. Ušli smo u rat kao saveznik Trojne Antante i postali žrtva vlastitih saveznika. Ne čini se da bi nakon sve njene patnje trebala biti porobljenom nacijom.“. Taj članak govorio o tome da je planJovana S. Plamenca, kojega časopis naziva tada „premijerom nepostojeće Vlade Crne Gore“, da otputuje za Vašington kako bi urgirao kod Vlade SAD-a da pomogne Crnoj Gori da povrati nezavisnost. Prema Plamencu, Crna Gora je izgubila 46% vlastite vojske na bojnom polju i jednu trećinu populacije usljed gladi i bolesti. Među američkim podržavaocima crnogorske stvari su tada bili pisac Vitni Voren i zastupnik Hemilton Fiš Junior.
Septembra 1923. godine, Plamenac, koji je bio u egzilu u Njujorku, doputovao je u Rim i kako je inostrana štampa izvještavala: „kako bi urgirao kod Vlade Benita Musolinija da pomogne Crnoj Gori da povrati nezavisnost“. Plamenac je u Italiji tada govori o represiji Srbije prema Crnoj Gori od strane njenih trupa, te se u ime Crnogorske vlade u egzilu obratio Italiji za pomoć crnogorskoj stvari, ističući da su se Crna Gora, njena vojska i narod žrtvovala u Velikom ratu na strani sila Trojne Antante, te da je od istih tih saveznika postala žrtvovana, što je, kako je kaže u izvještaju „što je omogućilo Srbiji da proguta cijelu Crnu Goru“. Navodno, tada je italijanski premijer Musolini priredio Jovanu S. Plamencu u Rimu „toplu dobrodošlicu, ali nije bilo javne objave podrške Crnoj Gori“.
Crnogorci, među kojima se isticao Jovan S. Plamenac su tada u egzilu vodili, u beznadežnim uslovima, borbu za prava Crne Gore i Crnogoraca, odnosno, za oslobođenje Crne Gore od velikosrpske invazije, aneksije i okupacije, ali, na žalost, ta njihova patriotska, hrabra, ispravna i plemenita borba, tada nije donijela, nije je real-politički u tim okolnostima mogla donijeti, uspješan rezultat. Ali su, uprkos tome, crnogorski suverenisti i mučenici iz egzila pokazali da je ideja državnosti Crne Gore i njenog identiteta vječna i da se nikad ne smije i ne može odustati od borbe za vječnost Crne Gore i njeno postojanje kao nezavisne države. Tadašnja italijanska fašistička vlada Benita Muslonija, još od 1923. godine, dogovorila se sa režimom Kraljevine SHS kraljom Aleksandrom Karađorđevićem i vladom Nikole Pašića da se žrtvuje za račun Beograda Crna Gora Srbiji i da se protjera iz Italije vođstvo crnogorske nacionalno-državotvorne suverenističke emigracije, među kojima i bivši predsjednik crnogorske vlade Jovan S. Plamenac, i brojni drugi. Zbog toga su Pašić i kralj Aleksandar bili posebno zadovoljni, pa su odlikovali Musolinija.
Jovan S. Plamenac je morao po Muslinojevoj naredbi napusti Italiju 1923. i on je aprila iste godine emigrirao u Sjedinjenje Američke Države (u Njujork). Plamenac je u emigraciji ostao do prvih mjeseci 1925. godine.
[1] Jedan od glavnih crnogorskih zelenaških, ustaničkih vođa, patriota i suverenista bio je komandir Savo Filipov Čelebić iz Štitara (Lješanska nahija, opština Cetinje), dugodogodišnji politički emigrant, kasnije od 1926., po povratku iz egzila, nakon amnestije, istaknuti član Crnogorske stranke (federalista), u međuratnom periodu i istaknuti pripadnik, jedan od prvaka, NOB-a, član Predsjedništva CASNO-a i general-major JNA-Nap. N.A.
[2] Radoje Ćetković,kapetan I klase vojske Kraljevine Jugoslavije, je bio kasnije četnički oficir u II svjetskom ratu, a istaknuti predratni bjelaš. Kaojedan od četničkih oficira-obavještajaca osuđen je na smrt i strijeljan zajedno sa ostalim četničkim vođama odmah nakon njihovog zarobljavanja i predaje u Ostroguoktobra 1943. od strane partizana, odnosno, NOP-a.
[3] Ciitirano prema: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (1918)-1929...“, drrugo izdanje, Cetinje-Podgorica, 2005, tom 3, dokument broj 1238, str.1516-1517.
*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta
